O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

Tuproqlarning vertikal zonalik bo‘yicha tarqalish qonuniyati. 
Tuproqlarning vertikal yoki poyaslar qonuni bo‘yicha tarqalish qonuniyati ham 
birinchi marta V.V.Dokuchaev tomonidan qayd qilingan. Vertikal mintaqaviyliklik 
qonunining mohiyati shundaki, dengiz sathidan baland tog‘ cho‘qqilariga 
ko‘tarilgan sari tuproqlarning bir necha vertikal mintaqaviylik joylanishi 
kuzatiladi, ya’ni ekvatordan shimoliy qutbga qarab yurganda biri ikkinchisini 
almashtiradi. 
V.V.Dokuchaev Kavkaz tog‘larini o‘rganib, ularning tabiiy sharoitlari bilan 
tanishgach, shunday fikrga kelgan. «Kavkaz tog‘larida qora tuproqlarning borligini 
qayd qilish bilan birga, tog‘larning o‘ziga xos mahalliy o‘simlik va iqlim 
xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan qator vertikal tuproq mintaqalarining 
mavjudligini ham ko‘rish mumkin». Keyinchalik bu qonuniyat S.A.Zaxarov, 
L.I.Prasolov, S.S.Neustruev, I.P.Gerasimovlar tomonidan o‘rganildi va to‘ldirildi. 
Bu olimlar tog‘larda, tekisliklarga nisbatan bioiqlim sharoitlari va tuproqlarning 

---

17 
genetik tiplari xilma-xil bo‘lishligini aniqlaganlar. Masalan tog‘larda keng 
tarqalgan sovuq nam o‘tloqlarda, sovuq dasht va cho‘l landshaftlari tekisliklarda 
uchraydi. Umuman olganda tog‘ tuproq tiplarini ham tekisliklarda uchraydigan 
tuproqlarning ekologik-genetik guruhlariga kiritish mumkin. Har qanday tog‘ 
tizimi, o‘ziga xos bo‘lgan tuproqlarni vertikal mintaqaviylik strukturasi bilan 
farqlanadi. Tuproqlarning vertikal mintaqaviylik strukturasi quyidagi omillarga 
bog‘liq bo‘ladi: 
1. Tog‘li o‘lkalar tuproqlarining gorinzontal mintaqaviylik tizimida tutgan 
o‘rniga. 
2. Tog‘larning balandligiga. 
3. Tog‘li o‘lkalarning havo massasi harakatining asosiy yo‘nalishiga 
nisbatan tutgan o‘rniga. 
4. Harorat almashinishining mavjudligiga birinchi ikkala omil ma’lum 
tuproq bioiqlim viloyatidagi tog‘ tizimida uchraydigan vertikal mintaqaning soni 
va ularning umumiy joylashish tarkibini belgilaydi. Uchunchi va to‘rtinchi omillar 
ayrim tog‘ tizimlarida tuproqlar vertikal mintaqaviyligi umumiy tizimidan chetga 
chiqishiga sabab bo‘ladi. Kam havo masasi yo‘lida joylashgan yon bag‘irlarida 
juda ko‘p atmosfera yog‘in to‘g‘ri keladi. 
Ko‘pchilik tog‘larda ana shu geomorfologik nuqtalarga dunyoda bo‘ladigan 
yog‘in-sochinning absolyut maksimumi to‘g‘ri keladi (Ximolay, SHimoliy And 
tog‘ tizimi). 

---

18 
Bu yerda tog‘ namli o‘rmon va tog‘-o‘tloqi tuproqlari keng tarqalgan. 
Tog‘larning doimiy shamol bo‘lib turadigan yon bag‘irlari juda quruq bo‘lib, bu 
erda vertikal tuproq mintaqalarining quruq iqlim spektrlari hosil bo‘ladi. Ularning 
tarkibida (ichida) tog‘ o‘rmon tuproqlari juda kam yoki umuman yo‘q bo‘lib, tog‘-
cho‘l, tog‘-dasht va tog‘-o‘tloq-dasht tuproqlari keng tarqalgan. Shunday qilib 
tog‘li o‘lkalarda tuproqlarning hosil bo‘lishi va tarqalishida yon bag‘irlarining 
ekspozitsiyasi katta ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqlarning vertikal mintaqaviyligi O‘rta 
Osiyo va Kavkaz tog‘larida yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘rta Osiyo tog‘larida 
vertikal mintaqaviylik och tusli bo‘z tuproqlardan boshlanadi. Hozirgi zamon 
tuproq geografiyasi fanida bu narsa hech qanday shubxa tug‘dirmaydi. Lekin och 
tusli tipik bo‘z tuproqlar tog‘ tuproqlarimi yoki tekislik tuproqlarimi? degan 
muammo ba’zi bir tuproqshunos olimlar o‘rtasida tortishuvga sabab bo‘lmoqda. 
Hamma tog‘ tizimlarida tuproqlar vertikal mintaqaviylik qonuniyati 
bo‘yicha bir xil tarqaladi, degan fikr keyingi vaqtlarda o‘tkazilgan tekshirishlar 
natijasida noto‘g‘ri ekanligi aniqlandi (S.A.Zaxarov, I.P.Gerasimov, S.S.Neustruev 
va boshqalar). 
Bunday normal, ya’ni tuproqlar tarqalishining qonuniyatga bo‘ysunmagan 
holati, tog‘larning nisbatan joylashish holatiga bog‘liq. Bu holat, ya’ni tog‘ 
tizimining boshqa tog‘lar bilan dengizdan to‘sib qo‘yilganilgi, dengiz qirg‘og‘ida 
yoki quruqlik markazida joylashganligi asosan tog‘ iqlimining namligiga ta’sir 
qiladi