O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
|
10.10-rasm. DNK zararlovchi metabolitlarining 4-aminobifineldan kelib
chiqishidagi asosiy bosqichlari. Shuni esdan chiqarmangki, sxema anchagina soddalashtirilgan va N-birlashmalari (masalan, asitillangan yoki glusuroni- datlangan turlar) yoki O-birlashmalar (masalan, sulfonatlar) ning boshqa sinflarining rolini ko‘rsatmaydi. Kislotali siydikda, 4-ABP O-glusuronid siydik pufagi rakini keltirib chiqarishda asosiy vosita bo‘lgan yuqori elektrofillik nitriy kationini chiqarish uchun gidrolizlanadi. Bu turlar yaxshi tuzilmagan mutagenik hosila N- (deoksigenozin-8-yl)-4-ABP ni shakllantirish uchun geninlarning K-8 pozitsi- yasida ayirish hujayralarida DNK ga zarar yetkazadi. Kanadalik tadqiqotchilar tomonidan yaqinda o‘tkazilgan ish, 4-ABP bilan olti haftalik muolajalar bilan ketma-ket sodir bo‘ladigan, 6 haftalik tuzalish davrini ham ergashtirib keladigan kII transgen mutatsiyalarni tadqiq qilish maqsadida Big Blue TM transgenik sichqonlaridan foydalanish, siydik pufagini o‘rganilgan bir qancha to‘qimalar 272 orasida mutatsiyalarga eng moyili deb aniqladi. G→A tranzitsiyalari eng keng tarqalgan kontrol to‘qimalarga taqqoslanganda, siydik pufagidagi eng ko‘p uchraydigan o‘zgarishlar G→A transversiyalari, asosiy 4-ABP dan kelib chiqqan hosila, N-(deoksigenozin-8-yl)-4-ABP ning ma’lum bo‘lgan yanglish kodlash xususiyati bilan o‘zgarmas edi. Mutatsiyalar 4-ABP ning so‘nggi dozasi uzoq vaqt o‘tib fosh etilganligi topilmasi sutemizuvchilar to‘qimalarida bu hosilalarning uzoq vaqt davomida saqlanib qolish xususiyati bilan mos keladi. 4) 1,3-Butadien (BD). Faules va Daybing tomonidan tutunning tarkibiy qismlaridagi xavfni baholashiga ko‘ra, bir kunda atigi bir dona sigaret chekishdagi istalgan ma’lum bir qismlar sababli saraton xavfidagi eng yuqori o‘sish tamaki tutunida uchraydigan ko‘plab kichik bug‘lanuvchan moddalarning biri bo‘lgan 1,3-butadien (BD) ni taqozo etadi (qolganlari etilen oksid, akrilonitril, asetamid va benzenni o‘z ichiga oladi). BD ga belgilangan eng yuqori o‘rin boshqa tamaki kanserogenlariga taqqoslanganda tamaki tutunida qiyosiy ravishda o‘zining yuqori konsentratsiyalarini aks ettiradi. 16 dan 75 gacha bo‘lgan μg/sigaret darajalari kashanda o‘pkasiga ketayotgan tutunda va 205–361 μg/sigaret sigaretdan chiqib turgan tutunda o‘lchandi. Bu baholar aromatik aminlar yoki PAU larning darajalari ekvivalentidan 10 3 -10 4 martaga yuqoriroq 67 . BD plastic polimerlar va rezina mahsulotlari ishlab chiqarilishida kimyo sanoatida qo‘llaniladigan gazolinga o‘xshash ta’mga ega rangsiz gaz hisoblanadi. Yoqilg‘i yonish jarayonida shakllanishi tufayli BD, shuningdek, BD xavfi keng tarqalganligini isbotlagan holda shaharlardagi havo va mashinalardan chiqadigan tutunda uchraydi. Analitik izlanishlar shuni isbotladiki, BD garchi natija chekuvchilarda ikki yoki uch barobar yuqoriroq bo‘lsa-da, chekmaydiganlar umumiy guruhining qon va siydik namunalarida ham uchrar ekan. Labaratoriya kemiruvchilariga berilganda BD limfositik limfomalar, yurak o‘simtalari, sut bezi, tuxumdon, jigar va o‘pkalarni qamrab oluvchi aniq o‘simta javob reaksiyalarini keltirib chiqaradi. Kasbiy jihatdan xavf ostida bo‘lgan 67 Spiess PK et al. Proteomic profiling of acrolein adducts in human lung epithelial cells. J Proteomics. 2011;74:2380–94. 273 ishchilarda oqqon kasalligining yuqori xavfini ilgari suruvchi epidemiologik topilmalar bilan birgalikda BD STXA tomonidan 1-guruh “inson kanserogeni” sifatida topildi. BD ning kanserogenlik xususiyatlari elektrofil epoksid metabolite, 1,2- epoksid-3-buten (EB) ga CYP2E1 va -2A6-katalizlangan o‘zgarish jarayoni sababdan bo‘lishi ham mumkin. BD biotransformatsiyaning soddalashtiril- gan ko‘rinishi 10.11-rasmda berilgan (metabolitlarning barchasi ham ko‘rsatil- magan). EB epoksid gidrolazasi tomonidan 3-buten-1,2-diol (BD-diol) ga gidro- lizlana oladi va BD-diolning o‘zi ham 3,4-epoksid-1,2-butandiol (EBD) ni shakllantirishda CYP tomonidan epoksidlanishi mumkin. EB uchun yana bir natija diepoksibutan (DEB) ni hosil qilshda CYP2E1 yoki -2A6 tomonidan katalizlangan ikkinchi oksidlanishni qamrab oladi. DEB shuningdek, epoksid- diol metabolitiga gidroliz-katalizlangan epoksid o‘zgarish jarayonini boshdan kechiradi (10.11-rasm). Ham bakteriya (masalan, Ames testi) ham sutemizuv- chilar hujayralari (masalan, CHO hujayralari) dan foydalangan holda tashqarida o‘tkazilgan testlar tizimidagi natijalarga asoslangan holda garchi EB va EDB ham DNK hosilasi va mutagenik natijalarga hissa qo‘shsa-da, DEB eng kuchli mutagenik BD metaboliti hisoblanadi. Ko‘p sonli DNK hosilalari BD ning ko‘pchiligi yanglish kodlash yoki replikatsiyani to‘xtatib qo‘yuvchi xususiyatga ega bo‘lgan uch asosiy elektro- fil metabolitlari uchun o‘rganilgan. BD dan shakllangan mutagenikligi yuqori bo‘lgan DNK hosilalari deoksiadenozinning N1 pozitsiyasi bilan EB ning reaksiyasidan keyingi deaminatsiyasi ostida shakllanadigan turli xil deoksiinozin ajratmalarini o‘z ichiga oladi. Bu yuqori mutagenik xususiyatiga ega bo‘lgan hosilalar DNK replikatsiyasi vaqtida juda yuqori bo‘lgan mutatsiya takroriy- liklarini keltirib chiqaradi. |
