O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
|
2. O‘sishni susaytiruvchi moddalarga befarqlik. Yuqoridagi transport
vositasini boshqarishga o‘xshash holatni olaylik: gaz pedalini bossangiz ham, agar qo‘l tormozi bo‘shatilmagan bo‘lsa, mashinangiz joyidan qo‘zg‘almaydi. Sataronning yana bitta asosiy xususiyatlaridan biri - hujayra ko‘payishida tormozni bosa olmaslik. Transport vositalarida bir nechta tormoz mexanismlari (qo‘l tormozi va oyoq tormozi) bo‘lgani kabi, hujayralar ham bir nechta replikatsiya nazoratlariga ega. To‘qima atrofida, hujayralar o‘sishga to‘sqinlik qiladigan ko‘p ta’sirlarga uchraydi, ular orasida, o‘sishi to‘xtatuvchi eriydigan moddalar va hujayra tashqarisida qolgan erimaydigan moddalar bor. Hujayra retseptorlariga ta’sir qilib, bu salbiy signallar ikkita asosiy mexanizm yordamida hujayra replikatsiyasini to‘xtatadi. Birinchidan, o‘sishga qarshi signallar 48 Hussain SP et al. TP53 mutations and hepatocellular carcinoma: insights into the etiology and pathogenesis of liver cancer. Oncogene. 2007;26:2166–76. 186 hujayralarni faol ko‘payish davridan tinch holatga olib keladi. Ikkinchidan, ko‘payishni to‘xtatuvchi signallar hujayralarni tiklanmas farqlash-ga mubtalo qilishi mumkin. 3. Hujayra nobud bo‘lishini chetlab o‘tish. Odatda, transport vositalari ta’miri juda ham qimmat bo‘lgan hollarda, ularni bo‘laklarga bo‘lib yo‘q qilish uchun qayta ishlash zavodlariga jo‘natiladi. Shunga o‘xshab, noto‘g‘ri rivojlanayotgan hujayralar aniqlanganda, sog‘lom to‘qimalar apoptoz yo‘li bilan ularni yo‘q qilish harakatiga tushadi. Nisbiy o‘simtalar bu taqdirdan qochib qutulishi kerak: chunki, saraton hujayralarining asosiy xususiyatlaridan biri - tasodifiy hujayralarni barvaqt o‘limga hukm qilish haqidagi signallariga befarqlik ko‘rsatishdir. Apoptozning sensor va ijrochi qurolini o‘z ichiga olgan molekulyar yo‘llar murakkabdir: o‘simta hujayralari bu yo‘llarni chetlab o‘tgan mexanizmlar ko‘p qirralidir. Apoptozni chetlab o‘tisning bir yo‘li - o‘simta gen-supressori p53 mutatsiyasini yo‘qotishdir, chunki, bu asosiy ko‘p funksiyali oqsil moddasi, zararlangan genlardan tashkil topgan hujayralarni nobud qilish uchun DNK ga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 4. Hujayralar manguligi. O‘simtali hujayralarning to‘rtinchi xususiyati xuddi transport vositalari-dagi nosoz mexanizmlarni o‘z-o‘zini ta’mirlab, xizmat muddatini uzaytirib beradigan farazli uskuna vazifasiga o‘xshaydi. Bu xususiyat - bo‘lingan hujayralar sonini cheklash mexanizmlarini o‘rnini to‘ldirish qobi- liyatidir. Hujayra “hisob uskunasi” bir necha ming xromosomalar oxiriga qisqa 6-juft asosiy ketma-ketlikni qo‘shish orqali replikativ voqealarni kuzatib borardi. “Telomerlar” deb nomlangan bu genetik ketma-ketliklarni, telomerlarda har bir hujayra bo‘linishi jarayonida nobud bo‘ladigan 50-100 juftliklarni o‘rnini to‘ldi- radigan ajoyib ferment - telomerazalar to‘ldirib turadi. Telomerlarning nobud bo‘lishi genetik anomaliyaga va hujayraning nobud bo‘lishiga olib keladi. Nazorat qilib bo‘lmaydigan hujayralar bo‘linishi jarayoni oqibatlariga qarshi kurashish uchun telomerazalar ishlab chiqarishni ko‘paytiradi, inson o‘simtalarning 85-90 % ida bu holat kuzatiladi. Oxirgi yillarda bu ferment o‘zining yangi “nokanonik” va “telomerdan xoli” qobiliyatlari bilan yana diqqat markaziga keldi. 187 5. Qon tomirlariga yo‘l. Transport vositalariga harakatlanish uchun yonilg‘i kerak bo‘lganidek, rivojlanayotgan o‘simtalar ham ozuqa moddalarini va metabolik chiqindilardan xolis bo‘lish uchin qon talab qiladi. Nisbiy o‘simta hujayralari qon tomiridan 100 mkm (mikrometr) masofada joylashgan bo‘lishi kerak; aks holda, o‘sayotgan o‘simta massasi gipotoksik yoki nekrotoksik holatga kelishi ehtimoli bor. Agar ular hajmi o‘sishda davom etsa, o‘simta qon tomirlarining o‘sishini qo‘llab-quvvatlashi kerak (“angiogenez”). Juda ham murakkab bo‘lgan bu jarayon o‘z ichiga ijobiy va salbiy tartibga soluvchi hissani oladi. Ahamiyatli proangiogen molekula - qon tomir endotelyal o‘sish faktori (QTEO‘F) bo‘lib 49 , u ko‘p kislorodsiz o‘simta hujayralaridan ajralib chiqadi va qon tomirlarining o‘sishiga ko‘maklashish uchun endotelial to‘qimalardagi transmembrana tirozinkinaz retseptorlariga ta’sir o‘tkazadi. 6. Tajovuzkor va metastatik bo‘lish. O‘simta tajovuzkorligi, ya’ni – o‘zi paydo bo‘lgan to‘qimada noto‘g‘ri ko‘payishga moyilligi va metastatlik, ya’ni yon-atrofdagi to‘qimalarni bosib olish xususisyati – bular patologik jarayon hisoblanadi, chunki me’yordagi hujayralar o‘z odatiy joyida cheklangan. Bu imkoniyatlarni qo‘lga kiritgan to‘qima o‘zining eng xavfli faoliyatini boshlaydi. Tanadagi tabiiy anotomik jarayon tufayli, to‘qimadan chiqqan metastatik o‘simta hujayrasi biron aniq a’zoga yetib boradi. Masalan, qon va moddalar almashinuvida, oshqozon-ichak yo‘lida paydo bo‘lgan o‘simtalar jigar to‘qimalarida g‘alati o‘smalar ko‘rinishida kuzatiladi. Ko‘krak bezi saratoniga uchragan bemorlarda, ikkilamchi o‘simta, odatda, bosh miyada uchraydi. Genetik va biokimyoviy darajada, tajovuzkorlik va metastatlik bir-biriga bog‘liq bo‘lgan hodisadir. Kimdir oddiy taxmin qilishicha, ayrim mutatsiyalar birlamchi o‘simtani tajovuzkor o‘simtaga aylantirib yubo- radi, xuddi shuningdek, qo‘shimcha mutatsiyalar tajovuzkor hujayralarni metastatic o‘simtalarga aylantiradi. Shunga qaramasdan, bunday almashinuv- larning sababi bo‘lgan genetik o‘zgarishlarga aniq izoh berish mushkul 49 Swenberg JA et al. Endogenous versus exogenous DNA adducts: their role in carcinogenesis, epidemiology, and risk assessment. Toxicol Ski. 2011;120 Suppl 1:S130–45. 188 vazifaligicha qoldi, buning sabablaridan biri – o‘simta hujayralari va boshqa hujayra turlari, masalan, makrofaglar, neytrofillar va mezenximal ildiz hujayralari orasidagi murakkab o‘zaro ta’sirlardir. Intergin kabi oqsillarga hujum qiluvchi mutatsiyalar, odatda, metastatik o‘simtalarda kuzatiladi. Uzoq yillar davomida aniq bo‘lgan bu kabi ma’lumotlarga qaramasdan, biologiya fanida ochilmagan jumboqlar hali juda ko‘p. 7. Immun tizimiga zararning oldini olish. Hanahan va Vienberglar 2011- yilda o‘zlarining konseptual modellarini qayta ishlab chiqishganda, ular qo‘shim- cha ikkita “yangi xususiyatlar” ni qo‘shishdi. Ularning birinchisiga ko‘ra, xavfsiz o‘simta immun tizimi ta’siridan xoli bo‘lishi kerak. Bu esa, inson organizmidagi ko‘plab o‘simtalarning immunologik jihatdan murakkabligini tushunib yetishning o‘sayotganligidan dalolatdir. 50 Dastlab taxmin qilinishicha, o‘simtalar o‘xshash genetik xususiyatlarga ega bo‘lgan o‘simta hujayralarining nisbatan bir hil jamoasidan tashkil topgan, lekin yanada chuqurroq olib borilgan gistologik tadqiqotlar murakkab “o‘simta mikromuhiti” ni ochib berdi. Bu tushunchaga ko‘ra, makrofaglar, neytrofillar va immun tizimining tabiiy va adaptiv qurollarining boshqa bosqinchi hujayralari aybsiz ishtirokchilari emas, ular qandaydir yo‘l bilan o‘simtali holatni keltirib chiqarishadi. Immun hujayralarining bunday yordamchi vazifasi shubhalari epidemiologik tadqiqotlar bilan mustahkamlanib boradi, masalan, yallig‘lanishga qarshi qo‘llaniladigan aspirin, uzoq muddatli iste’moli o‘simta xavfini kuchaytirishini hisobga olib, uni iste’moldan cheklasni taklif qiladi. Download 5.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|