O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva

 
8.1. Biologiya va saraton terminologiyasi 
 
Saraton - bu 100 dan ortiq o‘simtali kasalliklarni o‘z ichiga olgan umumiy 
termin bo‘lib, bu o‘simtalarning hammasida genetikasi o‘zgargan hujayraning 
paydo bo‘lishi, ularning atrofdagi a’zolarga nisbatan tez o‘sishi yoki organizmning 
umumiy qoidalariga amal qilmagan holda rivojlanishi jarayonini namoyish 

---

182 
qilishi bilan kuzatiladi (8.1-rasm). Nazorat qilib bo‘lmaydigan hujayradagi bu 
o‘sish natijasi - o‘simta yoki shish deyiladi. O‘simta mahalliy to‘qimalardagi 
shishni ko‘zda tutsa, saraton shishga mubtalo bo‘lgan bemordagi butun klinik 
reaksiya-larni qamrab olgan kengroq termindir. Tadqiqotlardan aniq bo‘lishicha, 
o‘simtalar o‘zlarining genetik mutatsiyasi nuqtai nazaridan kelib chiqishi
jihatidan har xil. Qisman suyak iligidan paydo bo‘lgan makrofag yoki neytrofil 
kabi immun hujayralarda filtratsiya tizimining buzilishi sababli, ularning 
fenotiplari ham o‘simtaning o‘sishi bilan birga ifloslanib boradi.
XIX asr gistopotologiyasining boshlanishidan, tadqiqotchilar o‘simtalarni 
ularning biologik xususiyatlariga ko‘ra ikkita katta kategoriyaga ajrata bosh-
lashdi. Xavfsiz o‘simta mahalliy darajada o‘sib, yon-atrofdagi to‘qimalarga tarqal-
maydi, xavfli o‘simta esa mahalliy to‘qimani zabt etib, boshqa to‘qimalarda ham 
metastazalar hosil qiladi. Metastaza hujayralari odatda, qon yoki limfalar orqali 
tarqaladi. Yon-atrofdagi to‘qimalarga hujum qilib, ularga zarar yetkazish fanda 
“invazivlik”, yoki “bosqinchilik” deyiladi. Xavfli o‘simtalar odatda, ko‘plab
xavfsiz o‘simtalarga nisbatan inson sog‘lig‘i uchun juda zararli bo‘lib, o‘rta 
hisobda, saratondan o‘lim hodisasining 90% ni tashkil qiladi. Saratonni organuv-
chi biologlar, o‘simtalarni ikki guruhga, ya’ni “qattiq o‘simtalar” va “suyuq
o‘simtalar” ga ajratishadi. Qattiq o‘simtalar to‘qimada shish paydo bo‘lishi bilan 
kuzatilsa, ikkinchi guruhga qon aylanish hujayralaridagi o‘zgarishlar kiradi 
(masalan, oqqon kasalligi qurbonlarida oq qon tanachalarining ko‘payib ketishi).
46
 
O‘simtalar inson tanasidagi 100 dan ortiq to‘qimalarning har birida paydo 
bo‘lishi mumkinligiga qaramasdan, ular boshliq a’zolar devorlarini epitelial 
hujayralari plitalarida ko‘p qayd qilinadi. Karsinomalar deb ataluvchi bu 
o‘simtalar saraton sabab o‘limning taxminan 80% ni tashkil qiladi. Tangasimon 
hujayralar saratoni epiteliyaning himoya qobig‘ida paydo bo‘lib, ular asosiy 
to‘qimalar bo‘ylab joylashadi yoki ularni qoplab oladi, adenokarsinomalar esa 
naychalar yoki bo‘shliqlarga salgilar ajratib chiqaruvchi maxsus epitelial 
46
Colditz GA, Wei EK. Preventability of cancer: the relative contributions of biologic and social and physical environmental 
determinants of cancer mortality. Ann Rev Public Health. 2012;33:137–56. 

---

183 
hujayralarda paydo bo‘ladi.
O‘pka va bachadon kabi ayrim to‘qimalardagi o‘simtalarda ham adeno-
karsinoma ham tangasimon hujayra karsinomalari kuzatiladi. Noepitelial to‘qima-
larda paydo bo‘ladigan o‘simtalar o‘z nomiga ega, masalan, sarkoma termini – 
inson tanasidagi bir yoki bir nechta birlashtiruvchi to‘qimalarda paydo bo‘ladi. 
Yana boshqa keng tarqalgan noepitelial o‘simtalar qon tomirlari va qon ishlab 
chiqaruvchi to‘qimalarda uchraydi: leykemiya (adabiy tilda – “oq qon”) bir nechta 
gematopoetik shajaralarda hosil bo‘lib, pigmentsiz hujayralarning o‘sishi bilan 
ajralib turadi, o‘z o‘rnida bu hujayralar qon tizimini qamrab olib, hukmini 
o‘tkaza boshlaydi. Limfa yo‘llarida paydo bo‘lgan o‘simtalar, odatda, tor limfa 
tizimida hosil bo‘lib, limfomalar nomi bilan mashhur massalarni tashkil qiladi. 
G‘ayritabiiy noepitelik o‘simtalarning uchinchi guruhi markaziy yoki periferik 
asab tizimining hujayralaridan paydo bo‘ladi (bularga misol: gliomalar, 
glioblastomalar va neyroblastomalar).