O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta`lim

4
-
; MnO
4
2-
; NH
3 
(valent burchagi 107
0
, 
molekulaning fazoviy tuzilishi trigonal piramida shaklida); NH
4
+
; ClO
4
-
; ClO
3
-
(trigonal piramida burchakli); ClO
2
-
; ClO
-
(chiziqli); Cl
-
; C (olmos), va boshqalar. 
Gibridlangan biror orbital bo„sh qolsa valent burchagi va molekulaning fazoviy 

---

39 
tuzilishi boshqacharoq bo„lishi mumkin, masalan suv va ammiak molekulalaridagi 
valent burchagi biroz kichikroq. 
d) sp
3
d–gibridlanish. Molekulaning fazoviy tuzilishi bipiramidal shaklda, 
valent burchagi 90
0
.Masalan: PCl
5
 ; AsF
5
kabi moddalarda. 
e) sp
3
d
2
–gibridlanish. Molekulaning fazoviy tuzilishi oktaedr shaklida, 
valent burchagi 90
0
. Masalan: SCl
6
 ; SeF
6
kabi moddalarda. 
Gibridlanishda 

bog„larning elektronlari va gibridlanishda qatnashmagan 
elektron juftlar ishtirok etadi, π bog„ini gibridlanmagan p-elektron orbitallar hosil 
qiladi. Misol tariqasida uglerod (IV)- oksidi va suv molekulalarini tahlil qilamiz. 
Uglerod (IV)- oksidi molekulasining tuzilishi: 
. Uglerodning 
barcha valent elektronlari bog„ hosil qilishda qatnashadi. 2 ta σ bog„i va 2 ta π 
bog„i mavjud. σ bog„laridagi ikkita elektron orbital gibridlangan, gibridlanish turi 
sp. Har bir kislorod atomining 6 ta valent elektronlaridan 2 tasi bog„lanishda 
qatnashadi (1 ta σ, 1 ta π bog„). Kislorodning yana 2 juft bog„lanmagan elektroni 
bor. Gibridlangan orbital 3 ta, demak gibridlanish turi sp
2
.
Suv molekulasining tuzilishi: 
Vodorod atomlari 1 ta s-elektron 
hisobiga bog„ hosil qiladi. Kislorod atomi 2 ta σ bog„ bilan bog„langan, 2 juft 
bog„lanmagan elektroni bor. Gibridlangan orbital 4 ta, gibridlanish turi sp
3
.
Moddalarning xossalarini molekula tarkibidagi bog„larning turi, molekulaning 
kimyoviy va fazoviy tuzilishi, kristall panjara turi ham belgilaydi. Molekulaning 
qutblanish darajasi ham modda xossalariga ta`sir ko„rsatadi. Modda molekulasi 
qutbli va qutbsiz bo„lishi mumkin. Qutbsiz kovalent bog„li moddalarning 
molekulasi ham qutbsiz bo„ladi. Qutbli kovalent bog„li moddalarning molekulasi 
qutbsiz yoki qutbli bo„lishi mumkin. Agar moddaning molekulasi simmetrik 
bo„lsa, ya`ni bog„ yo„nalishlari vektorlarining yig„indisi 0 ga teng bo„lsa, 
kimyoviy bog„ qutbli bo„lishiga qaramasdan, molekula qutbsiz bo„ladi (CO
2
; 
SO
3
; CH
4
). Agar moddaning molekulasi nosimmetrik bo„lsa, kimyoviy bog„ 
ham qutbli, molekulasi ham qutbli bo„ladi (H
2
O; SO
2
; CH
3
Cl). Qutbsiz 
molekulali moddalarning suyuqlanish va qaynash temperaturasi qutbli molekulali 
moddalarga nisbatan pastroq bo„ladi. 

---

40 
2.4. Modda tuzilishini aniqlash usullari: refraksiya va paraxor. 
Modda tuzilishini fizik, kimyoviy, spektroskopik usullar bilan aniqlash 
mumkin. Moddalar (molekulalar) ning tuzilishi ularning elektrik va magnit 
xossalariga, ulardagi elektronlarning harakatiga bog„liq. Aynan berilgan 
moddaning xossalariga bog„liq holda uni xarakterlovchi fizik konstantalar mavjud.
Shunday konstantalardan biri refraksiya bo„lsa, ikkinchisi paraxordir. 
Ma`lumki, yorug„lik nurining to„lqin uzunligi 400-800 nm oralig„ida, 
tebranishlar chastotasi esa 25000-12500 sm
-1
yoki (7,5-3,8)·10
14
gs (sek
-1
) atrofida 
bo„ladi. Bundqy tebranishlar atom va molekulalarga ta`sir etmaydi. Elektron 
qutblanish esa o„zgaruvchan elektr maydonining bunday katta chastotasida, ya‟ni 
yorug„likning elektromagnit tebranishlar chastotasiga teng bo„lgan taqdirda ham 
saqlanib qoladi. Shuning uchun 
bilan belgilanib, refraksiya deb 
nomlanadi. Molekuladagi hamma elektronlarning qutblanishini molekulyar