O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta`lim
Download 4.15 Mb. Pdf ko'rish
|
Физик ва коллид химия. Дарслик
|
Faza (F) – sistemaning o„zaro chegara sirti bilan ajralib turadigan, butun
hajmi bo„ylab bir xil fizik, kimyoviy va termodinamik xossalarga ega bo„lgan bir qismi. Har bir faza gomogen, lekin uzluksiz emas, alohida kristallardan tarkib topgan bo„lishi mumkin. Fazalar soniga ko„ra bir fazali, ikki fazali, uch fazali va ko„p fazali sistemalar bo„lishi mumkin. Sistema bir yoki bir nechta komponentlardan tashkil topgan bo„lishi mumkin. Komponent (K) – sistemadan ajratib olish mumkin bo„lgan, mustaqil mavjud bo„la oladigan, sistemaning tarkibiy qismi hisoblanuvchi alohida kimyoviy modda. Sistema bir yoki bir necha komponentlardan tashkil topgan bo„lishi mumkin. Termodinamik sistemaning barcha fazalarini hosil qilishga zarur bo„lgan va har qanday fazaning tarkibini matematik ifodalashi mumkin bo„lgan individual moddalarning eng kam soniga komponentlar soni (K) deyiladi. Sistemadagi zarrachalar soni komponentlar sonidan farq qilishi mumkin. Masalan, osh tuzining suvdagi eritmasida bir necha xil zarrachalar mavjud: suv molekulalari, natriy va vodorod kationlari, xlorid va gidroksid anionlari anionlari (N 2 O, NaCl, N + , S1 - , ON - ). Biroq bu sistema ikki komponentli (N 2 O i NaCl), chunki ionlarni eritmadan mustaqil modda sifatida ajratib olib bo„lmaydi. Komponentlar soniga ko„ra sistemalar bir komponentli, ikki komponentli (binar) va ko„p komponentli bo„lishi mumkin. Faza va komponent tushunchalari 7.1 va 7.2 rasmlarda tasviriy izohlangan. 108 7.1 rasm. Ikki komponentli, bir fazali sistema. Sistema tarkibida ikkita modda bor: suv va etanol, bu moddalarni alohida ajratib olish mumkin. SHuning uchun ikki komponentli sistema. Bu ikki modda suyuqlik holatida, chegara sirtlari bilan ajratilmagan, bir fazali sistema. 7.2 rasm. Ikki komponentli, bir fazali sistema. Sistema tarkibida ikkita modda bor: suv va etanol, ikki komponentli sistema. Bu ikki modda gaz va suyuqlik holatida. Gaz va suyuqlikning chegara sirti yaqqol ko„rinib turibdi. Demak, ikki fazali sistema. Gaz fazada ham, suyuq fazada ham suv va etanol mavjud 23 . Fazalar muvozanati. Sistemaning har bir komponenti bir fazadan boshqasiga o„tishi mumkin: suyuqdan bug„ga, bug„dan suyuqga, suyuqdan qattiqga, qattiqdan suyuqga va hovazo. Bu jarayonlarni umumiy nom bilan fazaviy o„tishlar deb ataymiz (7.1 jadval). 7.1 jadval. Fazaviy o„tishlarning turlari. Jarayon Fazaviy o„tish Suyuqlanish Qattiq → suyuqlik Bug„lanish (yoki qaynash) Suyuqlik → gaz Sublimatlanish Qattiq → gaz Kondensatlanish Gaz → suyuqlik Kondensatlanish Gaz → qattiq Kristallanish (yoki muzlash) Suyuqlik → qattiq Jadvalda qattiq moddalarni bir fazaviy holatdan ikkinchi fazaviy holatga o„tishlari keltirilmagan. Bunday hodisalar allotropiya (oddiy moddalar uchun) va polimorfizm (murakkab moddalar uchun) deb nomlanadi. Masalan uglerodning 23 David W. Ball. Physical Chemistry. Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, 2011. P. 167. 109 allotropik ko„rinishlari olmos va grafit turli faza hisoblanadi. Suv moddasi temepratura va bosimga qarab kamida olti xil kristall-struktur ko„rinishida bo„lishi mumkin. Demak, qattiq suv, ya‟ni muzning 6 xil polimorf shakllari mavjud. Bir komponentli sistemalar sharoitga qarab turli fazaviy ko„rinishda bo„ladi. Masalan, suv normal atmosfera bosimi va 25 o C da suyuq holatda bo„lsa, 125 o C gaz holatida bo„ladi. Lekin shunday sharoit tanlash mumkinki, unda har ikkala faza bir vaqtda mavjud bo„ladi (7.3 rasm). Aynan shu holatni fazalar muvozanati deb ataladi. Biroq bunday holat ancha kam o„ziga xos sharoitda kuzatiladi. Bir vaqtda uchta faza muvozanatda turadigan sharoitni ham topish mumkin. 7.3 rasm. Bitta moddani ikki xil holatda muvozanati 24 . Fazaviy o„tishlar qaytar jarayon bo„lib, muvozanat holati bilan xarakterlanadi. Fazalar muvozanati xuddi kimyoviy muvozanat kabi dinamik holatdir, ya‟ni muvozanat holatida ham fazaviy o„tishlar davom etadi. Vaqt birligi ichida bir fazadan ikkinchisiga o„tgan zarrachalar soni ikkinchidan birinchisiga o„tgan zarrachalar soniga teng. Masalan, suyuqlik-bug„ sistemasining muvozanat sharti suyuqlik ustidagi bug„ bosimining to„yingan bug„ bosimiga teng bo„lishligidir. Sistemaning holati erkinlik darajalari soni (variantliligi) bilan tavsiflanadi. Download 4.15 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|