О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim

---

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM 
VAZIRLIGI 
 
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI 
Pedagogika fakulteti 
Amaliy psixologiya yо‘nalishi 
019-58 guruh talabasi 
INOQOV ASILBEKning 
Umumiy psixologiya fanidan 
KURS ISHI 
MAVZU: TAFAKKUR VUJUDGA KELISHINING BIOLOGIK 
ASOSLARI 

 
Bajardi: _________________ 
Qabul qildi: _________________ 
 
Qarshi – 2022 
 

---

MUNDARIJA 
Kirish 
I bob. Tafakkur xususiyatlari va uning turlari 
1.1.Tafakkur va uning xususiyatlari 
1.2.Tafakkur turlari va ularning o’zaro bog’liqligi 
II. bob. Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari va psixologik 
nazariyalar va ularning ahamiyati 
2.1. Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari 
2.2. Tafakkur haqida psixologik nazariyalar va ularning ahamiyati 
Xulosa 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 
 
 

---

Kirish 
Mavzuning dolzarbligi. Tafakkur — inson aqliy faoliyatining yuksak shakli; 
obʼyektiv voqelikning ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy 
hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga 
oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda 
voqelikni toʻla va aniq aks ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur — inson 
miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va ikkinchi 
signal sistemalarining oʻzaro munosabatidan iborat. Tafakkur jarayonida insonda 
fikr, mulohaza, gʻoya, faraz kabilar vujudga keladi va ular shaxsning ongida 
tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang Ong). Tafakkur til va 
nutq bilan chambarchas bogʻliq ravishda namoyon boʻladi. Fikrlash faoliyati nutq 
shaklida namoyon boʻladi. Nutq aloqasi jarayonida insonning hissiy mushohada 
doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham beriladi. Inson 
oʻzining Tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati bilan boshqa mavjudotlardan 
ajralib turadi. U fikr yuritish faoliyatida oʻzida aks ettirgan, idrok qilgan, tasavvur 
etgan narsa va hodisalarning haqiqiyligini aniqlaydi, hosil qilingan hukmlar, 
tushunchalar, xulosalar chin yoki chin emasligini belgilab oladi. Inson T.i orqali 
voqelikni umumlashtirib, bevosita (bilvosita) aks ettiradi, narsa va hodisalar 
oʻrtasidagi eng muhim bogʻlanishlar, munosabatlar, xususiyatlarni anglab yetadi. 
Binobarin, inson muayyan qonun, qonuniyat va qoidalarga asoslangan holda 
ijtimoiy voqea va hodisalarning vujudga kelishi, rivojlanishi hamda oqibatini 
oldindan koʻrish imkoniyatiga ega. 
Tafakkur koʻpgina fan sohalari (falsafa, mantiq, jamiyatshunoslik, ped., 
fiziologiya, kibernetika, biol.)ning tadqiqot obʼyekti hisoblanadi. Psixologiyada 
Tafakkur voqelikni umumlashtirish darajasiga, muammoni yechish vositasi 
xususiyatiga, holatlarning inson uchun yangiligi, shaxsning faollik koʻrsatish 
darajasiga koʻra bir necha turlarga (koʻrgazmali harakat, koʻrgazmaliobrazli, amaliy, 
nazariy, ixtiyoriy, ixtiyorsiz, mavhum, ijodiy va h.k.) ajratib tadqiq qilinadi. Ijtimoiy 
hayotda, taʼlim jarayoni va ishlab chiqarish.da odamlar oʻrtasidagi aloqa va 
munosabatlar ham Tafakkur yordamida namoyon boʻladi. Jamoada tanqidiy qarash, 

---

oʻzini oʻzi tanqid, baholash, tekshirish, oʻzini oʻzi tekshirish, nazorat qilish, oʻzini 
oʻzi nazorat qilish, guruhiy mulohaza yuritishdan iborat T. sifatlari vujudga keladi. 
Insonning inson tomonidan idrok kilinishi ham T. bilan uzviy aloqadadir. Ijodiy 
ishlar, kashfiyotlar, ixtirolar, takliflar T.ning mahsuli hisoblanadi. Psixologiya 
T.ning filogenetik (insoniyat paydo boʻlishi davri), ontogenetik (kishi umri 
davomida) bilishga oid tarixiy jihatlarini ham oʻrganadi. Hozirgi zamon fanining 
juda koʻp murakkab masalalari T.dagi mantiqiy jarayonlarni yanada chuqurroq 
oʻrganishni taqozo etmoqdaTafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni 
analizatorga bevosita ta’sir ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda asboblar ko‘magida 
olingan qo‘shimcha belgilar yordamida anglanadiganlarni tushunish va namoyon 
qilish imkonini yaratuvchi vositali tarzda aks ettirishdir. Hodisalarning 
qonuniyatlari, ichki aloqalari bizning ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida 
vositali tarzda namoyon bo‘lishi bilan inson ichki, barqaror o‘zaro aloqalarning 
belgilarini aniqlab oladi.
Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan 
uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning, 
hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda ham 
nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo so‘zlar orqali 
fikr yuritamiz.
Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin, 
tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib hisoblanadi.
Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur 
jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy 
maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan 
iborat bo‘lgan murakkab jarayon.
Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning 
natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir. Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli-
tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va 
muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy 
faoliyat.

---

Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi 
sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini 
beradi. Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur 
faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi. Oddiy psixik 
jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq darajadagi 
miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi. Lekin hozirda tafakkur 
jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro ta’sir etish tartibi va 
ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida miya peshona 
qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir. Bundan tashqari, bosh miya 
po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik (bilish) vazifasi bilan ta’minlovchi doirasi, 
shuningdek, tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq markazlari ham katta 
ahamiyatga ega.