O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi a. D. Abdazimov, Е. O‟ljayev, N. N. Omonov

elektr sxemasi 
 
Potensiometrik datchiklar (12.3-rasm)da nazorat kilinayotgan parametr 
(chiziqli yoki burchak siljishi, suyuqlik sathi va h.k.) sezgir elementga uzatilib 
uning elektr qarshiligi o„zgarishi xisobiga o„zgaruvchan yoki o„zgarmas 
kuchlanishni qiymatini o„zgartiradi. 
Potensiometrning qo„zg„aluvchan kontakti nazorat qilinayotgan parametrga 
bog„langan bo„lib, ob'ektning holati o„zgarganda uning elektr qarshiligi hamda 

---

146 
ikkilamchi asbobdagi ko„rsatgich o„zgaradi. Ikkilamchi asbob esa nazorat 
qilinayotgan parametr birligida darajalangan. Kuchlanishning tebranishlarini 
ta'sirini yo„qotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiya 
qilinadi. 
Potensiometrik 
datchikning 
statik 
xarakteristikasini 
chiziqlikka 
yakinlashtirish maqsadida unga muvofiq ish rejimini o„zgarish sohasi (2.13.3-
rasm, b, g) aniqlanadi yoki reostatni o„rash usuli o„zgartiriladi. 
2.13.3-rasm. Potensiometrik datchiklar va ularning xarakteristikalari 
Agar chiqish toki yoki kuchlanish belgisi nazorat qilinayotgan parametrning 
o„zgarish yo„nalishiga muvofiqligini ta'minlash kerak bo„lsa, unda o„rta nuqtali 
potensiometrdan foydalaniladi (2.13.3-rasm, v). Uning tavsifnomasi 2.13.3, g - 
rasm da keltirilgan. Burchak siljishlarni nazorat qilish uchun xalqasimon 
potensiometrik datchiklar (2.13.3-rasm, d), kontaktsiz datchiklar sifatida esa 
suyuqlik 
potensiometrik 
datchiklar 
(12. 
2.13.3-rasm, 
e) qo„llaniladi. 

---

147 
Potensiometrik datchikning tavsifi va sezgirligi analitik usulda xisoblanadi. 2.13.3, 
a - rasmda ko„rsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bo„ladi. 
Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifi o„zgarmas, 
sodda, kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi. Bundan tashkari, ulardan 
foydalanilayotganda qo„shimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni xojati yo„q, chunki 
ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli. Lekin qo„zg„aluvchan 
kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi. 
IShNI BAJARISh TARTIBI 
1. Laboratoriya stendining elektr sxemasi o„rganiladi. 
2. Laboratoriya stendida joylashgan burchak siljish hamda chiziqli siljish 
potensiometrik datchiklarining prinsipial sxemalari va ishlash prinsiipi o„rganiladi. 
3. Laboratoriya stendi 220 V elektr manbaasiga ulanadi. 
4. Potensiometrik burchak siljish datchigi qo„zg„aluvchan kontaktini 
α
burchagini 0° dan 270° gacha xar 45° ga burilgandagi ekran ko„rsatkichlari β
2.13.1-jadvalga yozilib boriladi. 
5. Tajriba xuddi shu tartibda 3 marta takrorlanadi. 
2.13.1- jadval. Burchak siljish potensiometri ko„rsatgichlari 
№ 
α, 
gr
ad
., 
d
a
tc
h
ikka
 
b
er
il
g
a
n
 b
u
rch
a
k 
β,
 gr
ad
., 
ek
ra
n
 
ko
‟r
sa
tki
ch
i 
Δ
=|
α-
β|, 
ko
‟r
sa
tki
ch
la
r 
fa
rq
i 
Δ
o
‟r
 
o
‟r
ta
ch