O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ajiniyaz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti

Mámleketlik bilimlendiriw standartında ulıwma orta bilim beriw mekteplerinde ana tilin oqıtıwdıń tiykargi maqseti belgilengen:
“Óz pikirin yadtan aytıw hám jazıw, anıq hám durıs bayan etiw, kitapqumarlıq mádeniyatı qáliplesken, jeke hám dóretiwshi pikirge iye, basqalardıń pikirin ańlaw-sáwbetlesiw hám sóylew, mádeniyatlı ósken shaxstı kamalǵa keltiriwden ibarat”.
Ana tili sabaǵın oqıtıwdıń tiykarǵı wazıypası retinde “Oqıwshı erkin pikirlewge, basqalardıń pikirin ańlaw, óz pikirin yadtan hám jazıw arqalı sawatlı bayan ete alıwına qaratılǵan sóylew kompentenciyasın qáliplestiriw; oqıwshıda grammatikaǵa tiyisli ózlestiriletuǵın bilimlerin (fonetika, leksikologiya, jazıw, sózdiń dúzilisi, sózdiń sóylew usılları, morfologiya, sintaksis, jazıw hám orfografiya, irkilis belgileri, stilistikaǵa tiyisli túsiniklerdi) qáliplestiriw; ana tiliniń keń múmkinshiliklerinen ónimli paydalanıw menen durıs hám anıq bayan etiwge qaratılǵan lingvistikalıq kompetenciyalardı qáliplestiriwden ibarat ekenligi belgilengen. Milliy oqıw baǵdarlamasınıń hárekettegi oqıw baǵdarlamasınan ayırmashılıǵı oqıp túsiniwge tiyisli kónlikpeni arttırıwǵa qaratılǵan. Sonlıqtan, Ana tili hám oqıw sawatlılıǵı predmetine tek oqıw predmeti sıpatında qaralmaydı. Bunda tildi úyreniw maqseti tábiyat, jámiyet, zatlar, ózin ańlaw hám úyreniw maqsetine aylanadı. Oqıwshı Ana tili hám oqıw sawatlılıǵı sabaǵın ózlestiriw procesinde tilden túrli sociallıq qatnasıqlardı durıs hám orınlı paydalanıwdı úyrenedi. Matematika, fizika, ximiya, biologiya, geografiya, ekonomika, jámiyetti úyreniw sıyaqlı predmetlerdi ózlestirgende til faktorın sezedi. Kórkem shıǵarma tekstleri menen isleskende, ózindegi dóretiwshilik uqıbın júzege shıǵaradı,
dúnyaǵa kóz qarası keńeyedi. Belgili bir ónerdiń iyesi bolǵanında, mektepte
alǵan bilim kónlikpe hám uqıplılıqtan paydalanıp is júrgiziw, sóylew, túrli usıllarda jazıp biliw, kóz qarasın erkin bayan etiwi menen basqalarga túrli kórinislerde durıs jetkerip pikirley alıw maqsetinde úyrenedi.
1-2-klaslar ushın ana tili hám oqıw sawatlılıǵı predmeti baǵdarlaması oqıwshınıń jas ózgesheliklerinen hám sóylew zárúrliklerine tiykarlanıp dúzilgen. Bul ana tili hám oqıw sabaqlıǵın biriktiriw arqalı oqıwshı menen islesiwde oqıw hám jazıwdı birgelikte alıp barıwǵa baǵdarlanǵan. Bul sabaqlıqlardaǵı maǵlıwmatlar oqıwshınıń ózin qorshaǵan ortalıqtı jaqsılap bilip alıwına, ózine jaqın bolǵan insanlardıń qádir-qımbatın túsiniwge, óz densawlıǵın saqlaw ushın nelerden baslawǵa úyretedi. Biz ana tili hám ádebiyatı sabaǵında oqıwshılarǵa eń ańsat sózlerdi jazdırıp, oqıtıp úyrengenbiz. Al, bul oqıwshı basqa sabaqlarda tekstti qalay oqıp ózlestiriwine qızıqsınıp kórmeymiz. Tanıs emes sózler hám ilimiy terminlerdi oqıǵısı kelmegen oqıwshı tek muǵallimniń sabaqta túsindirgenin ǵana tákirarlap aytıp beriw menen sheklenedi. Al, biz óz aytqanımızdı qaytalap aytıp bergeni ushın oǵan “bes” bahasın qoyamız. Kópshilik adamlar baslawısh klass bala ushın bul maǵlıwmatlardı úyreniw oqıwshıǵa awırlıq etedi dep oylawı múmkin. Birinshiden, bala bul tekstlerdi qıynalıp oqısa da oqıǵanın yadında saqlap qalıwǵa háreket etedi. Ekinshiden, sol sózdiń jazılıwı menen tanısadı, basqa orınlarda is qaǵazları menen isleskeninde qıynalmaydı. Arza, túsinik xat, ómirbayan jaz dese, úlgisin bermese jaza almaytuǵın pitkeriwshiler usı sebepli shıǵıp atır. Oqıwshınıń sabaqlıqta oqıǵanı yadında qalsa, onı muǵallimniń túsindirgeni menen birigip, bul maǵlıwmatlar onıń ózi ushın zárúr, turmıstıń túrli tarawlarında ol ushıratıwı múmkin bolǵan bilimler bolǵanlıqtan úyreniw awırlıq etpeydi.
Ana tili hám oqıw sawatlılıǵı páni awızeki hám jazba túrde pikirin jetkerip beriwge baylanıslı sóz baylıǵın bayıtıwǵa, durıs hám kórkem oqıwǵa úyretiw menen birge olarda kitapqumarlıq hám sóylew mádeniyatın hám de erkin pikirlew qábiletin qáliplestiriwge xızmet qıladı.
Kóz aldıńızǵa keltiriń, biziń aldımızǵa suw quyılǵan stakan qoyıldı. Onıń qanday ekenligin táriyiplep beriw ushın bizge qaysı pánlerden alǵan bilimler kerek dep oylaysız? Stakandı táriyiplep aytıp bersek, óz sózimiz benen kórgenimizdi bayanlap bergen bolamız. Al, stakan hám onıń ishindegi suwdıń insan ómirindegi áhmiyetin qosıp aytsaq, shıǵarma dórete alamız. Al bizde “ qatıp qalǵan”, sanawlı temalardan
basqa diktant jazsa, yaki bayan jaz deseńiz, oqıwshı úndemese de, muǵallimi, ata-anası shawqım shıǵaradı. Óytkeni, bul stakandı táriyiplewge úyretiwge muǵallim de, perzentiniń tapsırmaların birge tayarlap úyrengen ata-ana da tayar emes. Tekstti ózlestiriw arqalı oqıwshılarǵa durıs, tez, ańlı, kórkem oqıw uqıplılıqların qáliplestiriw.
I BÓLIM. MEN, SEN, OL HAM OLAR (25 saat) Menin shanaragim
Berilgen tekstten tuwisqanlıqtı bildiretuğın sözler hámde adam allann saylap aliw, olardın jazılıwin úyretiw. Tekstke tiyisli sorawlardi ham tapsırmalardı islew. Berilgen sorawġa túsiniw hám tártip penen juwap beriw shinigiwları. Adam atlan hám familyaları- nin bas harip penen jazılıwı, ayırım seslerdin aytılıwına ham jazılıwına tiyisli shinigiwları ham tapsırmaları ústinde islew. Dawıslı sesler, juwan hám jinishke dawisli sesler. Shanaraq temasına tiyisli gap (Tekst) dúziw, sózde paydalanılatugin dawisli hám dawıssız seslerdi duris aytiw, bir-birine uqsaytugin hariplerdi ayırıp jazıw shinigiwların islew. Tinlangan audioteksttegi adamnın sirtqi kórinisi hámde xarakterin anlatıwdağı qol- lanılatugin til birliklerin anlatıw hám olardın jazı düzilisi menen baylanıslı shinigiw ham tapsırmalar ústinde islew. Gápler jiyindisi hám teksttin ayırmashılığın biliw. Teksttegi gaplerdin arasındağı baylanıstı túsiniw.