O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

9.2.5. “Shayboniynoma” 
“Shayboniynoma” tarixiy dostonining muallifi Muh’ammad Solih’ (taxm. 
1455-1535 yy.) bwlib, turkiyzabon bilkut qabilasidan chiqqan. Shoh’ruh’ va Mirzo 

 
106
Ulug’bek davrida zwr nufuzsha esha bwlgan amir Shoh’malikning nabirasi. Otasi 
amir Nur Saidbek h’am yirik amirlardan bwlib, avval Mirzo Ulug’bek, swngra 
Sulton Abu Said Mirzo xizmatida bwlgan, 1464-1467 yillari Xorazmda h’okim 
bwlgan va 1467 yili Sulton Abu Saidning farmoni bilan qatl etilgan. Muh’ammad 
Solih’ning ёshligi Hirotda kechgan va wsha erda wqib nashu namo topgan, swngra 
Sulton Husayn, 1494 yildan Samarqandda katta nufuzgu ega bwlgan Temuriy 
amirlardan Darvish Muh’ammad tarxon va xoja Ubaydulla Ah’rorning wg’li 
Muh’ammad Yaxё, 1500-1504 ymllari Buxoro va Chorjwydagi noib bwlib, 
shundan keyin to vafotiga qadar, Shayboniylardan Muh’ammad Sulton (vaf. 1505 
y.) va Ubaydullaxonning kotibi bwlib xizmat qilgan.  
Muh’ammad Solih’ning yaratgan tarixiy dostoni “Shayboniynoma”da 
Muh’ammad Shayboniyxonning h’aёti va olib borgan urushlari h’aqida sheriy 
uslubda h’ikoya qilinadi. Asar qah’ramonning tug’ilganidan boshlab, to 1505 
yilgacha Dashti qipchoq, Movarounnah’r h’amda Xorazmning ijtimoiy-siёsiy 
tarixidan baxs yuritadi. Dostonda qwshinlarning ёvuzliklari, meh’natkash xalqning 
og’ir ah’voli, Qorakwl, Qarshi va Huzorda Shayboniylarga qarshi kwtarilgan 
qwzg’olonlar h’aqida h’am qimmatli malumotlar uchraydi. Asar geografik va 
etnografik malumotlarga h’am boydir. 
“Shayboniynoma” asari 1505 yildan keyin ёzilgan. Uning ikkita nodir 
qwlёzmalari saqlanib qolgan bwlib, biri Avstriyaning Vena shah’rida, ikkinchisi 
esa Sankt-Peterburg universiteti kutubxonasida saqlanadi. Kitob 1885 va 1908 
yillari asd matni va 1961 va 198. Yillari krill alifbosidagi tabdili chop etilgan. 
 
9.2.6. “Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mwg’ul” 
Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mwg’ul” asarlarini yaratgan 
Abulg’ozi Bah’odirxon, h’am Xeva xoni (1643-1663 yy.) va tarixchi olim sifatida 
mashh’urdir. U 1603 yil 23 avgustda Urganchda tug’ilgan va 1619 yilgacha ana 
shu shah’arda istiqomat qilgan. Swngra inilari Habash va İlbors bilan toju taxt 
uchun bwlgan kurashda mag’lubiyatga uchrab, Buxoroga qochib bordi va 
İmomqulixon (1611-1642 yy.) saroyida panoh’ topdi. Akasi İsfandiёr 1623 yili xon 
bwlgach, yana Xorazmga qaytib bordi va Urganchga h’okim etib tayinlandi. Lekin 
1627 yili İsfandiёrxonning wzi bilan bwlgan kurashda mag’lubiyatga uchradi. Bu 
safar Abulg’ozixon Turkistonga qochib bordi va qozoq xonlaridan İshimxon 
(1598-1628 yy.) h’uzurida panoh’ topdi. Oradan bir yil chamasi vaqt wtgach, 1628 
yili, yana bir qozoq xoni – Tursunxon uni Toshkentga olib keldi va Abulg’ozixon 
Toshkentda 1630 yil oxirigacha istiqomat qildi. 
Oradan kwp vaqt wtmay, Abulg’ozixon Xiva turkmanlarining taklifi bilan 
yana Xorazmga qaytib bordi, lekin oradan olti oy wtar wtmas, İsfandiёrxon uni 
Niso va Darunga bosqinchilik yurishi uyushtirganlikda ayblab h’ibsga oldi va 
Eronga, shoh’ Safi 1 (1629-1642 yy.) h’uzuriga omonat
36
 tariqasida berib yubordi. 
Abulg’ozixon wshanda İsfah’ondagi Taborak qalasiga qamab qwyildi va shu 
tarzda Eronda 10 yil atrofida kun kechirdi. 1639 yili Abulg’ozi qamoqdan qochdi 
                                                 
36
 Омонат – тобелик аломати. Ўрта аср анъаналарига кўра, тобелмкни қабул қилган ҳукмдорнинг саройига 
фарзандлари ёки яқин қариндошларидан бирини гаров тариқасида юборган. Бу ерда шунга ишорат.  
 

 
107
va kwp mashaqqatlar chekib, 1642 yili ona yurtiga qaytib keldi. 1643 yili, 
İsfandiёrxon vafotidan bir yil wtgach, Orol wzbeklari uni xon qilib kwtardilar. 
Wsha yili Abulg’ozixon Xivadagi raqiblari ustidan h’am g’alaba qozondi va Xiva 
taxtiga wtirdi. 
Abulg’ozixon keng malumotli bwlishi bilan bir qatorda, feodal h’ukmdor 
h’am edi. U wz faoliyati bilan ana shu doiralar manfaatlarini h’imoya qildi. 
Abulg’ozixon 1663 yili toju taxtni wg’li Anusha (1663-1687 yy.)ga qoldirib, 
umrining oxirini butunlay ilmiy ishga bag’ishlaydi. U 1664 yili vafot etgan. 
“Shajarayi tarokima” turkman xalqi va Turkmanistonning wrta asrlardagi 
tarixini wrganishda bosh manba bwlib xizmat qiladi. 
 “Shajarayi turk va mwg’ul” 1664 yili ёzilgan, lekin Abulozixonning og’ir 
dardga chalanib qolishi va tez orada vafot etishi sababli tamomlanmay qolgan. 
Asar 1X bobining davomi, yani 1644-1663 yillar voqealari Anushaxonning 
topshirig’i bilan Mah’mud ibn mulla Muh’ammad Urganjiy degan olim tomonidan 
ёzilgan. Asarning I-IV boblari h’am wsha Mah’mud ibn Muh’ammad 
Urganjiyning qalamiga mansubdir. 
“Shajarayi turk va mwg’ul” asari qisqacha muqaddima va 9 bobdan iborat. 
Muqaddimada asosan asarning ёzilishi sabablari h’aqida gap boradi. I bobda Odam 
Atodan to Mwg’ulxongacha, II bobla Mwg’ulxondan Chingizxongacha, III bobda 
Chingizxlnning tug’ulishidan to vafotigacha, IV bobda Wgaday qoon va uning 
Mwg’ulistonda h’ukmronlik qilgan avlodi, V bobda Chig’atoyxon va uning 
Movarounnah’rda podshoh’lik qilgan vorislari, VI bobda Elxoniylar, yani Eronda 
h’ukmronlik qilgan Chingiz avlodi, VII bobda Jwjixon va uning Dashti qipchoqda 
podshoh’lik qilgan avlodi, VIII bobda Shayboniyxon va uning Movarounnah’r, 
Qozog’iston, Sibir va Qrimda h’ukmronlik qilgan farzandlari va, nih’oyat, IX 
bobda Shayboniyxonning 1511 yildan Xorazmda podshoh’lik qilgan avlodi bilan 
bog’liq voqealar baёn etilgan. 
Asarning I-VIII boblari umumlashtiruvchi xarakterga ega bwlib, 
Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” va 
shuningdek yana wn sakkiz tarixiy asarlar asosida yaratilgandir. Kitobning 1X bobi 
yangi h’isoblanadi va unda Xorazmning 1512-1663 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy 
tarixi keng va atroflicha baёn etiladi. Bundan tashqari, asarda Abulg’oziy 
Bah’odirxon zamonida obod bwlgan Xorazmdagi Urganch, Vazir, Tirsak, Yangi 
shah’ar, Buldumsoz, Bag’dod, Kot, Durun, Qumkent, Mizdah’kan, Dorug’an ota, 
Boqirg’on, Xos minora, İsm Mah’mud Ota, Chilik kabi shah’arlar, Amudarё va 
darё wzanining wzgarishi, xivalik turkmanlarning og’ir ah’voli, XVI-XVII asrlarda 
Xiva xonligi bilan Buxoro wrtasidagi siёsiy munosabatlar h’aqida h’am qimmatli 
malumotlar uchraydi.   
Abulg’oziy Bah’odirxon va uning “Shajarayi turk va mwg’ul” asari tez 
orada ilmiy jamoatchilikning daqqat-etiborini qozondi. U XVIII asrdaёq bir necha, 
nemis va frantsuz (1726 y.), rus (1770 y.) va ingliz (1780 y.) tillariga tarjima 
qilindi. Wtgan asrda bu asar nemis (G.Ya.Ker), rus (Ya.O.Yartsev va 
G.S.Sablukov), frantsuz (P.İ.Demezon), turk (Ah’mad Vefiq posha) tillariga 
tarjima qilindi. Asar 1897-1913 yillari yana turk (tarjimon Rizo Nur) va 1935 yili 
fors tillariga tarjima qilindi. Asarning G.S.Sablukov (1906 y.) va P.İ.Demezon 

 
108
(1871-1874 yy.) amalga oshirgan nashrlari mukammal va zwr ilmiy qimmatga 
egadir.  
Abulg’oziy Bah’odirxon asarining xorijiy tillariga tarjima qilinishi va dunё 
bwylab tarqalishi bwyicha “Temur tuzuklari” va Boburning “Vaqoyi” asari bilan 
qiёslash mumkin. Ular turkiy tildagi tarixiy asarlarning juda katta ilmiy qiymatga 
ega ekanligini kwrsatadi. 
 
9.2.7. “Firdavs ul-iqbol” 
“Firdavs ul-iqbol” (“Jannat bog’i”) nomli Xorazm tarixi bwyicha yaratilgan 
shoh’ asarning ijodkorlari XU111 asr swnggi choragi va X1X asrda wtgan yirik 
shoir, tarjimon va tarixnavis Shurmuh’ammad ibn Avazbiy Munis (1778-1829 yy.) 
va uning jiyani Muh’ammad Rizo Erniёzbek wg’li Ogah’iydir (1809-1847 yy.). 
Munis Xorazmning qadimda yirik shah’ar bwlgan Kot qishlog’ida dunёga 
kelgan, Xiva madrasalarida tah’sil kwrgan, 1800 yildan boshlab xon saroyida 
sarkotib bwlib xizmat qilgan. U 1829 yili 51 ёshida vafot etgan. 
Munis atroflicha malumot olgan, turli fanlar, xususan adabiёt va tarixdan 
keng xabardor bwlgan etuk olim va istedodli shoir sifatida tarixda qoldi. U 1806 
yili Eltuzarxon (1804-1806 yy.)ning topshirig’i bilan “Firdavs ul-iqbol” asarini ёza 
boshlaydi. Lekin asar ayrim sabablarga kwra, tugallanmay qolgan. 
Munis ajoyib xattot sifatida “Savodi talim” nomli maxsus risola ёzgan. U 
zwr tarjimon bwlib, Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo” asari tarjimasini 
h’am boshlab bergan va uning birinchi jildini tarjima qilib tugatgan edi.  
Ogah’iy h’am asli Kot qishlog’idan. Munisning jiyani va uning qwlida 
tarbiya topgan. Yaxshi wqib, turli fanlarni, xususan tarix va adabiёtni chuqur 
egallagan. Munisning vafotidan (1829 y.) keyin saroyni tark etib, ota kasbi- 
miroblik bilan kun kechirgan. U 1847 yili vafot etgan. 
Ogah’iy h’am istedodli shoir, yirik tarixnavis olim va moh’ir tarjimon 
sifatida shuh’rat topti. U tog’asi Munis boshlagan “Firdavs ul-iqbol” asarini oxiriga 
etkazdi. Undan tashqari, “Riёz ud-davla” (“Davlatning jannat bog’i”), “Zubdat ut-
tavorix” (“Tarixlar sarasi”), “Jomi ul-voqeoti sultoniy” (“Culton voqealarining 
majmuasi”) va “Gulshan ud-davlat” (“Davlat gulshani”) kabi tarixga oid asarlarni 
h’am ёzgan. 
Bulardan tashqari, Ogah’iy zabardast tarjimon sifatida 19 asarni wzbek tiliga 
tarjima qilgan bwlib, ularning ichida Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo”, 
Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Nizomuddin Ah’mad Hiraviyning 
“Tabaqoti Akbariy” kabi ulkan tarixiy asarlar h’am bor. 
Munis va Ogah’iyning tarix soh’asidagi eng katta ilmiy ishi “Firdavs ul-
iqbol” asarining yaratilishi edi. Kitobda Xorazmning qadim zamonlardan to 
Qwng’irot sulolasidan
37
 chiqqan Alloh’qulixon (1825-1842 yy.) zamonigacha 
bwlgan tarixdan baxs yuritadi. 
“Firdavs ul-iqbol” asari muqaddima va besh bobdan iborat. 1806 yili 
boshlangan va 1840 yili ёzib tamomlangan. 
                                                 
37
  Қўнғирот  сулоласи – Хоразмни 1804-1920 йиллар  орасида  идора  қилган  сулола.  Асосчиси 
Элтузархон(1804-1806 йй.).
 

 
109
Muqaddimada Eltuzarxon nomiga h’amdu sano wqiladi, Munisning xon 
xizmatiga kirish sabablari aytiladi va asar mundarijasi keltiriladi. 
Asarning 1-11- boblarida islomiyatdan avval wtgan piyg’ambarlar, eskm 
tarix kitoblarida turk-mwg’ul qabilalarining ajdodi h’isoblangan Ёfas ibn Nuh’ va 
Qwng’irot amirlarining ilk tarixiga bag’ishlangan. 
Uchinchi bobda Burtajon va Chingizxon tarixi, Mwg’ul imperiyasining 
Chingisxon zamonidan to Oltin Wrda xoni Berdibek (1357-1361 yy.) davrigacha 
bwlgan tarixi baёn etilgan. 
Twrtinchi bob Xorazmning Shayboniylar davri (1511-1804 yy.)dagi 
ijtimoiy-siёsiy tarixi h’aqidadir. 
Beshinchi bob Xiva xonligining 1804-1825 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy 
tarixini wz ichiga oladi. 
Munis va Ogah’iyning mazkur asarining asosiy ah’amiyati shundaki, unda 
Xorazmning qariyb 300 yillik (1511-1825 yy.) tarixi yaxlit, xronologik tartibda 
baёn etilgan. Asar turli mavzudagi daliliy malumotlarga nih’oyatda boy. Kitobda, 
masalan, Xorazm (Xiva xonligi) wramida istiqomat qilgan turkman, qoraqalpoq va 
qozoq xalqlari va ularning mamlakatning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida tutgan wrni, katta 
er egaligi, meh’natkash xalq ah’voli, soliq va jarimalar, xiroj, zakot, peshkash, 
tansuqot va h’okazo, wn twrt urug’ning tarqatib yuborilishi, 1714, 1722-1723 va 
1768 yillari sodir bwlgan ocharchilik va qah’atchilik, Xorazm shah’arlari Urganch, 
Kot, Vazir, Yangi shah’ar, Tirsak, Gandumkon, Hazorasp, Shah’obodlarning 
umumiy ah’voli, turkmanlar va wzbeklarning etnik tarkibi, Xiva xonligining 
boshqa mamlakatlar, xususan, Eron, Buxoro xonligi va Rossiya bilan bwlgan 
iqtisodiy va siёsiy munosabatlari xususida qimmatli malumotlarni uchratamiz. 
“Firdavs ul-iqbol” asari tarixchilar tomonidan kam wrganilgan. Uning 
qwlёzma nusxalari Wzbekiston, Rossiya va boshqa mamlakatlar kutubxonalarida 
saqlanadi. 
 
9.2.8. “Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin” 
“Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin” (“Sultonlar shajarasi va xoqonlar 
tarixi”) asarining muallifi Mirza Olim Toshkandiydir. Uning twla ismi Mirza Olim 
ibn domla Mirza Rah’im Toshkandiydir. U wz davrining keng malumotli va 
tanparvar kishilaridan bwlgan. Asar X1X asr oxirida ёzib tamomlangan.   
“Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin” Farg’onaning ёki Qwqon 
xonligining XU-X1X asrlar orasidagi tarixini wz ichiga oladi. Muallif ayniqsa 
1842-1875 yillar tarixini keng ёritgan. 
Kitobning twrtta mwtabar qwlёzmalari WzR FA Sharqshunoslik instituti 
xazinasida mavjud. U Qwqon xonligi tarixini wrganishda muh’im manbalardan 
bwlib xizmat qiladi. 
9.2.9. “Shajarayi Xorazmshoh’iy” 
“Shajarayi Xorazmshoh’iy” va “Xorazm tarixi”(1910-1918 yy.) asarlari 
muallifi serqirra istedod soh’ibi Muh’ammad Yusuf ibn Bobojonbek Baёniy 
(1858-1923 yy.)dir. Baёniyning naslu nasabi Xiva xonligini kwp yillar idora qilgan 
Qwng’irotlar sulolasiga borib ulanadi. Otasi Bobojonbek Xiva xoni Eltuzarxon 
(1804-1806 yy.)ga nabira bwladi. 

 
110
Muh’ammad Yusuf Baёniy  ёshligidan yaxshi tarbiya topdi, keng malumot 
oldi. Arab va fors tillarini yaxshi wrgandi, adabiёt, tarix, tibb va musiqa ilmlarini 
egalladi. Shu bilan birga xattotlik ilmini h’am yaxshi wrgandi. U, ayniqsa 
xatlarning rayh’oniy, suls, kufiy va shikasta turlari bwyicha moh’ir xattot, musiqa 
ilmida, ayniqsa tanbur va g’ijjak chalishda mah’oratli sozanda bwlib etishdi. 
Baёniy mumtoz adabiёtni, xususan sher ilmini h’am puxta egalladi, wz 
zamonining shoiri sifatida dong taratdi. U mumtoz sheriyatning barcha turlarida 
ijod qildi. Wzidan bir sheriy twplam, devon qoldirdi. Devoni qwlёzmasi WzR FA 
ning Sharqshunoslik instituti fondida saqlanmoqda. 
Baёniy asosan yirik tarixnavis olim, Munis va Ogah’iylarning davomchisi 
sifatida shuh’rat qozondi. Bu soh’ada u ikki yirik asar yaratdi. 
Baёniyning “Shajarayi Xorazmshoh’iy” asarida Xorazmning turklarning 
qadimgi podshoh’i Ёfas wg’lon, Ёfas ibn Nuh’dan to Qwng’irot sulolasigacha 
kechgan tarixi baёn etilgan. Asarning eng qimmatli qismi Muh’ammad Rah’im 
avval (1806-1873 yy.) va Asfandiёrxon (1910-1918 yy.) davrigacha bwlgan 
swnggi qismidir. 
Olimning ikkinchi tarixiy asari “Xorazm tarixi” kitobida Xorazmning 1910-
1918 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy tarixi keng ёritilgan. 
Muh’ammad Yusuf Baёniy moh’ir tarjimon sifatida h’am nom qoldirgan. U 
kwpgina muh’im tarixiy asarlarni arab va fors tillaridan wzbek tiliga tarjima 
qilgan. Abu Jafar Muh’ammad ibn Jarir at-Tabariyning “Kitob ar-rasul va-l muluk 
va-l-xulafo”, Darvesh Ah’madning “Cah’oyif ul-akbar”, Kamoliddin Binoiyning 
“Shayboniynoma” asarlari ana shular jumlasidandir. 
Baёniyning “Shajarayi Xorazmshoh’iy” asarining (1911-1913 yillari ёzib 
tamomlagan qismi, yani Muh’ammad Rah’imxon soniy zamonidan sayyid 
Asfandiёrxon h’ukmronligi davrini wz ichiga olgan 15- va 16- boblari İqboloy 
Azizova tarafidan swz boshi va zarur izoh’lar bilan, 1991 yili “Meros” twplamida 
nashr etilgan.  
  
9.3. Turkiy-wzbek tilidagi manbalar xususiyatlari 
X-XIV asrlarga oid turkiy tildagi ёzma manbalar nisbatan kam saqlanib 
qolgan. Mavjudlari esa h’ali munosib tarzda manbashunoslik nuqtai-nazaridan 
wrganilib, ilmiy muomalaga kiritilgani ywq. Yani u manbalar tarix ilmida wz 
wrnini egallagani ywq. 
X-XIV asrlarga oid turkiy tildagi ёzma manbalar twg’risida shuni qayd etish 
zarurki, ularda h’am arab va fors tillaridagi manbalarga xos umumiy xususiyatlar 
wxshash desak bwladi. Ёzuv xususida turkiy va fors tili h’arflari aynan bir xil, yani 
32 h’arfdan iborat. 
Turkiston kitobi tarixining tadqiqotchisi E.O.Oxunjonov wz ilmiy 
izlanishlarida ёzma manbadarni kitobat tarixi nuqtai nazaridan ochib bergan. 
XV asrdan boshlab yaratilgan tarixiy, badiiy va ilmiy asarlar qwlёzmalari, 
kitoblari birinchi navbatda ёzuv, xat turi xususiyatlari, kitobat fani, sanati 
jih’atidan aloh’ida yuksak saviyasi, badiiy ziynat-bezaklari bilan ajralib turadi. 
Aksariyat manbalar Temuriylar davrida Mir Ali Tabriziy tomonidan ixtiro qilingan 
eng gwzal nastaliq xatida bitilgan. 

 
111
Temuriylar va Shayboniylar davrida h’amda keyinroq yaratilgan qwlёzmalar 
asosan podshoh’ va aёnlar uchun mwljallangan. Mana shuning uchun h’am ular 
kitobat sanatining shoh’ asarlari darajasida yaratilgan. 
XVIII-XIX asrlardagi ёzma manbalar qwlёzmalarini ikki guruh’ga ajratish 
mumkin. Bir guruh’i – shoh’ona qwlёzmalar.  İkkinchi guruh’i esa keng 
jamoatchilik va wrta h’ol ziёlilar uchun yaratilgan kwlёzmalar. Bularning h’ar biri 
materal va saviya bilan ajralib turadi. İkkinchi guruh’ qwlёzma kitoblarida matn 
mazmuniga h’am etibor berilgan, lekin qwlёzma uchun ishlatilgan materiallar, 
ziynat va bezaklar wrta miёna, bah’oli qudrat, ammo etarli sanat asari va ilm-fan 
uchun bemalol foydalansa bwladigan manba saviyasida yaratilgan. 
XIX asrda kwproq qwlёzmalarni  ёzishda ilm ah’li orasida xatti mulloyi, 
talabalar xati va yangi ixtiro qilingan shikasta xati keng tarqaldikim, shiddatli 
taraqqiёt, ayniqsa toshbosma va mixbosma kitoblarning kwpayishi, ananaviy 
mwtabar qwlёzmalarini yaratilishini kamayishiga olib keldi. Bu davr qwlёzmalar 
xususiёtlari kitobat sanati nuqtai nazaridan olima E.M.İsmoilova tomonidan 
aniqlangan va uning asarlarida baёn etilgan. 
Qwqon xonligi tarixi manbalari xususiyatlari olimlardan R.N.Nabiev, 
H.N.Bobobekov, Sh.Voh’idov, T.Biysembiev  va boshqalarning tadqiqotlarida  
tah’lil etilgan. 
XIX asr Xorazm tarixiy asarlari qwlёzmalari Q.Munirov va N.Komilov 
tadqiqotlarida wrganilgan. 
Yurtimizda yaratilgan aksariyat qwlёzmalar, xususan Wzbekiston Fanlar 
Akademiyasining Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti 
fondidagilar mashh’ur xattot Abduqodir Murodov tomonidan tadqiq etilgan. 
Ammo shu paytgacha, turkiy-wzbek kitobi tarixiy manba sifatida aloh’ida 
wrganilmadi. 
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, h’ali turkiy tildagi jah’on qwlёzma 
fondlarida mavjud ёxma manbalar twda aniqlangani va ilmiy muomalaga 
kiritilgani ywq. Mavjud va aniqlangan ёzma manbalar yurtimizning kwp asrlik 
uzoq tarixi, uning boy ёzma madaniyatidan guvoh’lik berib, kelajagi porloq 
ekanligiga twla ishonch uyg’otadi. 
 
9.4. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 
1.B.A.Axmedov. Wzbekiston tarixi manbalari.-T.: «Wqituvchi». 2001.  
2.T.S.Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarixnavisligidan lavh’alar.-T.: 
«Wqituvchi». 1993.  
3.Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii Nauk Respubliki Uzbekistan. İstoriya. 
Sostaviteli D.Yu.Yusupova, R.P.Djalilova.-T.: «Fan». 1998.  
4.B.A.Axmedov. İstoriko-geograficheskaya literatura. Sredney Azii XVI-XVIII v.-
T.: «Fan». 1985.  
5.T.K.Beysenbiev «Tarixi Shaxrixi» kak istoricheskiy istochnik. Alma-Ata. 1987.  
6.  Q.Munirov. Xorazmda tarixnavislik.-T.: 2002.  
7.  H.N.Bobobekov. İstoricheskaya literatura o Kokandskom xanstve. K.-T.: 1977.  
 
9.5. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.  

 
112
1.«Qutadg’u bilik» asarining tarixiy ah’amiyati nimada?  
2.  «Temur tuzuklarida» asarining wzbek davlatchiligi tarixini wrganishdagi wrni?  
3.  Boburning «Vaqoyi» asarining tarixiy ah’amiyati nimada?  
4.  Xorazm xonligida yaratilgan wzbek tilidagi qanday tarixiy asarlarni bilasizmi?  
  
 
10-mavzu. Alisher Navoiyning asarlari tarixiy manba sifatida 
 
Darsning mazmuni: Alisher Navoiy nasriy asarlarining tarixiy manba 
sifatida asosiy xususiyatlari, ularning manbashunoslikdagi ilmiy ah’amiyati 
talabalarga tushuntiriladi.  
 
Reja: 
10.1.Alisher Navoiyning ijodida tarixiy mavzudagi asarlar. 
10.2. Alisher Navoiyning tarixiy mavzudagi asarlari tavsifi.  
10.3. «Tarixi anbiё va h’ukamo» asari.  
10.4. «Tarixi muluki Ajam» asari.  
10.5. «Xamsat ul-mutah’h’irin» risolasi. 
10.6. «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» risolasi.  
10.7. «Holoti Pah’lavon Muh’ammad» risolasi.  
10.8.Foydalaniladigan adabiёtlar rwyxati.  
10.9. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.  
 
 Asosiy 
tushunchalar: 
Xamsa, h’olot… 
 
10.1.Alisher Navoiyning ijodida tarixiy mavzudagi asarlar. 
Ushbu maruzada Alisher Navoiy (1441-1501) nasriy asarlarining tarixiy 
manba sifatidagi xususiyatlariga etibor bermoqchimiz. Chunki Navoiyning ulkan 
sheriy merosi, dostonlari va asarlari badiiy adabiёt namunasi sifatida keёingi XX 
asrda h’am yurtimizda juda katta etiborga sazovor bwlgan bwlsa-da, ammo 
uning tarix ilmiga qwshgan ulkan h’issasi, bizning fikrimizcha, tarixchi 
olimlarimiz etiboridan chetda qolib keldi. Maxsus tarixiy asarlari h’am faqat 
filologik nuqta-i nazardan wrganildi, xalos.  
Alisher Navoiy asarlarini manbashunoslik nuqta-i nazaridan tadqiq qilish 
uchun ming mukammal asarlar yigirma tomligini asos qilib olinish mumkin.  
Alisher Navoiy nasrda «Munojot», «Tarixi anbiё va h’ukamo», «Tarixi 
muluki Ajam», «Xamsat ul-mutah’ayyirin», «Holoti Sayyid Hasan Ardasher», 
«Holoti Pah’lavon Muh’ammad», «Vaqfiya», «Majolis un-nafois», «Nasoyim ul-
muh’abbat», «Mezon ul-avzon», «Munshaot», «Muh’okamat ul-lug’atayn» kabi 
asarlari bilan h’am aruz nazariyasi, h’am tilshunoslik, h’am adabiёtshunoslik 
bilan bir qatorda tarixi ilmi taraqqiёtiga katta h’issa qwshdi.  
 
10.2. Alisher Navoiyning tarixiy mavzudagi asarlari tavsifi 
 
 
10.3. «Tarixi anbiё va h’ukamo» asari. 

 
113
Alisher Navoiyning «Tarixi anbiё va h’ukamo» asari 890/1485 va 
904/1498-1499 yillar orasida tasnif etilgan bwlib, unda Odam Atodan boshlab, 
oltmish oltita payg’ambarlar va wn bitta donishmandlar twg’risida ixcham, lekin 
juda jonli va qiziqarli malumotlar baёn etilgan.  
Malumki, Alisher Navoiyga qadar h’am anbiёlar h’aqida turli rivoyatlar, 
qissalar mavjud bwlgan. Ayniqsa, «Quroni karim»da va eng qadimiy 
manbalarda, umumiy tarixga oid Abu Jafar Tabariyning (836-923) «tarixi ar-
rusul va muluk», Abu Rayh’on Beruniyning «Osor ul-boqiya», h’amda Abu 
Sulaymon ibn Dovud binni Abu-l-Fazl Muh’ammad binni Dovud al-
Banokatiyning (vaf. 730/1330) «Ravzatu Oli al-bob fi tavorix al-akobir va-l-
ansob» (1317) ёki «Tarixi Banokatiy» (XIV asr) nomli, Hamdulloh’ binni Abu 
Bakr binni Ah’mad binni Nasr al-Mustavfi Qazviniyning (vaf. 750/1350) «tarixi 
Guzida» (744/1343), Abulqosim Firdavsiyning «Shoh’noma», Nizomiy 
Ganjaviyning «Xamsa» va boshqa shu kabi asarlarda tarixiy voqealar, 
shuningdek, diniy tarixga oid malumotlar kwp.  
Wz davrining yirik olimi va tarixchisi sifatida Alisher Navoiy h’am 
bunday manbalarni wrganib chiqqan, ular bilan yaqindan tanishgan. Bu asarlar 
aksariyati arab va fors tilida bwlgani uchun, Alisher Navoiy turkiy-wzbek tilida, 
kwplab qissalarni qiёsiy wrganish asosida wz asarini yaratdi. U asar mazmun 
jih’atidan umumiy tarixga oiddir.  
Bu asar ikki qismdan iborat. Birinchi qismda Odam Atodan tortib, nuh’, 
İso, Muso, Yaqub, Sulaymon, Dovud, Yusuf va boshqa payg’ambarlar h’aёtiga 
oid turli naqllarni baёn etadi, h’ar bir tarix oxirida ruboiy keltirilib, ularning 
h’aёtiga lirik xotima yasaydi.  
Kitobning ikkinchi qismida mashh’ur donishmandlar h’aёti lavh’alari, 
ularning h’ikmatlari keltiriladi. Masalan, G’arbda Pifagorga nisbatan bergan bir 
iborani Alisher Navoiy Buqrotus h’akim nomidani shunday keltirilgan: «Yaxshi 
swz kwngulni ёritur va yaxshi xam kwzning nemati arusidurkim, aning mah’ri 
shukrdir».  
Butun umri va faoliyati davomida olimlarni qadrlagan Alisher Navoiy 
ularning tarixini anbiё, payg’ambarlar tarixidan keyin, ularni birgalikda bitgani 
aloh’ida tah’singa sazovor h’oldir. Bu kitob tarixchi, olim va shoirlarga qadimgi 
davr izoh’i uchun muh’im manba vazifasini wtashi mumkin. Bu asarni 
manbashunoslik fanida aloh’ida wrganish shuning uchun h’am zarurki, tarixga 
oid asarlarda tafsilotlari keltirilmay, juda kwp wrinlarda mayg’ambarlar va 
ularning h’aёtiga oid voqealarga murjaat qilish uchraydi. Manna shu jih’atidan 
Alisher Navoiy asari h’am tarixchi olimlar, h’am tarixni wrganuvchi talabalar 
uchun katta ah’amiyat kasb etadi. Shuning bilan birga, u asarda alisher 
Navoiyning mashh’ur tarixchi Sharafuddin Ali Yazdiyga munosabati baёn 
etilgan. Navoiy uning «Zafarnoma» asari muqaddimasini zikr qlar ekan, 
tarixchini «mavlono sharaf ul-millat va davla», yani «davlat va millat sharafi» 
deb tariflaydi.