O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

 
3.2.  Kodikologik malumot 
Kodikologik malumot ¸ki tashlil deganda ¸zma manba, uning 
muallifining nomlari va no¸b = l¸zmalar t \risidagi malumotlarni ba¸n 
etish tushuniladi. Bunday malumotlar 5 dan 9 gacha b lishi mumkin. 
(Bundan orti=cha malumot talabani etiborini susaytirishi mumkin). 
Bular kodikologik ¸ki = l¸zma t \risidagi malumotlar shisoblanadi. 
Kodikologiya s zi lotincha ñodex-kodeksdan olinga b lib = l¸zma 
kitobning  ziga xos xususiyatlarini anglatadi.  
Kodikologik malumotlar asar nomidan tash=ari yana 
=uyidagilardan iboratdir:  
1. 
Muallifning nomi (sha¸t yillari);  
2. 
Asarning yaratilgan va=ti;  
3. 
+ l¸zmaning tartib ra=ami va sa=lana¸tgan joyi;  
4. 
Eng =adimgi = l¸zmaning yaratilgan va=ti va joyi; 
5. 
+ l¸zmaning vara=lar soni va  lchami. 
Ularning ayrimlarini B.A.Ashmedov manbaning tash=i belgilari-
= l¸zma mu=ovasi, =o\ozi va xatidan tash=ari asarning ¸zilgan va=ti, 
joyi, muallifi, ¸zilish sabablari, asar ¸zilgan va=tdagi ijtimoiy-si¸siy 
mushit, deb tushuntiradi
9
.    
Bular = l¸zma asar t \risidagi eng ixcham kodikologik malumot 
shisoblanadi. 
Pedagog  rganila¸tgan manbaning ilmiy ashamiyatidan kelib 
chi=ib, yana =uydagi = shimcha malumotlar bilan t ldirish mumkin va 
ularni = l¸zma asar t \risidagi batafsil malumotlar deb atashimiz 
mumkin. Ular =uyidagilardir:  
1. 
Shattotning nomi va xat turi; 
2. 
+ l¸zmaning k chirilgan joyi;  
3. 
Paleografik xususiyatlari (si¸shi, =o\ozi va = l¸zmaning  ziga 
xos xususiyatlari);  
4. 
+ l¸zma xotimasi-kalofon.  
 Pedagog-mutaxasis  z bilim saviyasiga k ra va ixti¸ri bilan bu 
malumotlarning barchasini ¸ki ulardan ayrimlarini tanlab talabalarga 
tushuntirishi mumkin. S nggi tad=i=otlar shuni k rsatadiki, bir manba, 
= l¸zma kitob, bitik t \risida 60 dan zi¸d texnik, kodikologik malumot 
mavjud. Albatta bularning aksariyati fa=at sof ilmiy akademik 
tad=i=otlarda  istifoda etiladi. 
Oliy talim tizimining birinchi bos=ichi uchun asar t \risidagi 9 ta 
eslatilgan kodikologik malumotlarni kifoya deb  ylaymiz. 
                                                 
9
 Á.À.Àùìåäîâ «Ûçáåêèñòîí òàðèõè ìàíáàëàðè».-Ò.: Û=èòóâ÷è, 2001. 17-áåò.
 

 
20
 
3.3. Asar muallifi va uning yashagan davri. 
Š¢lёzmadagi asar muallifi va uning yashagan davri t¢risida ixcham malumot 
keltirilishi zarur. Odatda sharš tarixchilari nomlari ixcham tarzda va t¢la 
keltirilishi, imkon darajasida nomlar originalda yani arab alifbosida berilishi kerak. 
Muallifning tuilgan yili va vafoti, yaratgan asosiy asarlari, ularning šisšacha 
mazmuni keltirilishi mašsadga muvofišdir. Shuningdek, muallif yashagan davr, 
jamiyat t¢risida am talabalarga tushuncha berish zarur.  
 
3.4.  Asarning tarkibi va mazmuni talili 
Talabalarga manbaning kodikologik xusiyatlaridan tash=ari ¸zma 
manbalardagi asarning tarkibi va umumiy mazmunini sham tushuntirish 
lozim. Bularni B.A.Àshmedov manbaning ichki belgilari deb atagan
10
. 
Asar mazmuni va uning tarkibini tushuntirishda pedagoglar  talabalarga 
=uyidagi ilmiy malumotlarni berishi zarur deb shisoblayman. 
1. 
Asarning umumiy xarakteri;  
2. 
Asarning tarkibini tashlili; 
3. 
Asarning mazmunini tashlil =ilish, \oyaviy-si¸siy saviyasi va 
ilmiy =iymatini ani=lash masalalari nazarda tutadi;  
4. 
Asarning  ziga xos xususiyatlari; 
5. 
Asarning  z soshasiga = shgan yangiligi va uning ilmiy 
ashamiyatini ani=lash. 
 
 
3.5.  Manbadagi asarning umumiy xarakteri. 
 
Manbadagi asarning umumiy xarakteri deganda, asar 
mazmunining umumiy tarixga, masalan, «Tarixi Tabariy», «Ravzat us-
safo», «Jomi ut-tavorix» kabi asarlarga xos xususiyatlarini ani=lash 
nazarda tutiladi. ¨ki sulolalar tarixi-«Tarixi Baysha=iy», «Tarixi 
salotini man\itiya» kabi asarlarga xos xususiyatlarni ani=lash 
tushuniladi.  
Bulardan tash=ari yana xotira xarakterdagi manbalar-«Temur 
tuzuklari», «Boburnoma», «Tarixi Rashidiy» kabi asarlar xususiyatlari 
sham mavjud.  
Sof tarixiy asarlardan tash=ari manba sifatida yana tazkiralar-
shoirlar, adiblar va tasavuf namo¸ndalari t \risidagi majmualar sham 
katta ilmiy tarixiy ashamiyatga ega.  
Din namo¸ndalar t \risida agiografik xarakterdagi asarlar sham 
mushim tarixiy manba b lib xizmat =ilishi mumkin. Bulardan tash=ari 
¸zma ¸dgorliklardan, ayni=sa, maktublar va shujjatlar  namunalaridan 
manbashunoslik darslarida va shu soshaga oid maxsus tad=i=otlarda 
foydalanish mumkin
11
. 
                                                 
10
Ûøà æîéäà.  
 
11
 Ûøà àñàð. 68, 263 âà áîø=à áåòëàð.  
 

 
21
Bu erda keltirilgan asar xarakteri t \risidagi malumotlar 
bakalavrlar uchun kifoya deb shisoblayman. ¨zma manba va undagi 
asar t \risidagi bosh=a tafsilotlar maxsus ilmiy tad=i=otlarda istifoda 
etiladi. 
 
3.6. Asar tarkibining tashlili.  
Ananaga k ra, tarixiy asarlar «Bismilloshi Rashmonu Rashim» 
s zidan keyin shamd, tashmid – Alloshga shamdu sano bilan 
boshlanadi. S ngra nat - Mushammad Pay\ambarning tarifi,  ma=tovi 
bitiladi. Yana t rt sashobalar – Xalifai Roshidin yani t \ri y ldan 
yurgan xalifalar - Abubakr Siddi=, Umar, Usmon va Alilarning madshi 
rin oladi. Shundan keyin tarixchi  z asariga shomiylik =ilgan shaxsni 
ulu\laydi.  Aloshida  ibora  «Ammo  bad»    s zidan  s ng  muallif  zi  va 
¸zmo=chi b lgan asari t \risida ixcham malumot ¸ki shu xususida 
ayrim tafsilotlarni zikr etadi. Buni mualliflar mu=addima ¸ki debocha 
deb ataydilar. Mana shundan s ng asarning asosiy mazmuni ba¸n 
etiladi. Tarixiy asarlarda asosan ikki uslubda vo=ealar ba¸n etiladi. 
a) Xronologik tartibda yani yilma-yil. Bu tartibda «Tarixi 
Tabariy», «Mujmali Fasixiy», «Matla as-sadayn» va 
«Boburnoma» kabi asarlar yaratilgan.  
b)  Tarixiy asarlarda eng mushim vo=ealar aloshida sarlavsha  
ostida ba¸n etiladi. 
Bundan tash=ari turli shududlarda yuz bergan vo=ealar aloshida 
ba¸n etilishi mumkin. Yana ayrim tarixiy asarlarda yu=oridagi usullar 
aralash sholida sham kelishi mumkin.    
 
3.7. Manbaning mazmuniga =arab tashlil etish. 
Shar bir asarning mazmuni muallifning  z oldiga = ygan ma=sad 
va vazifalaridan kelib chi=ib ¸ritilgan b ladi.  Manbadagi asarning 
mazmunini ¸ritish juda mushim va masuliyatli ish b lib, kitob bilan 
t la tanishib chi=ishni ta=azo etadi. Pedagog-mutaxasis ¸zma 
manbalardagi asarning boy mazmunini talabalarga ishcham va l nda 
tarzda ba¸n etishi zarur. Bunda ¸zma manbalar t \risidagi mavjud 
tavsif-kataloglar shamda entsiklopedik malumotlardan foydalanishi 
mumkin. Umumiy tarixga oid asarlarning aksariyatida vo=ealar ba¸ni 
z xususiyatiga k ra ikki xil b lishi mumkin:  
a) Bosh=a tarixchilar tomonidan ba¸n etilgan vo=ealar zikrini muallif 
ixcham sholda ¸ki aynan keltiriladi. Asarning bu =ismini 
kompilyatsiya yani  zlashtirma deb ataladi. Kompilyatsiya s zi 
inglizcha ñompile-tuzmo= manosini anglatadi.  
b) Muallifning shaxsan  zi malumot yi\ib vo=ealarni ba¸n etgan 
=ismi original, yangi =ismi deb ataladi 
 
3.8. Manbaning  ziga xos xususiyatlarini tashlil etish.  
¨zma manbalar t \risida talabalarga malumot berishda ularning 
shar birining  ziga xos xususiyatlarini ajratib k rsatish juda 

 
22
mushimdir. Chunki shar bir manba, asar albatta bosh=alardan =ator 
xususiyatlari bilan, =aysi vo=ealarni ba¸ni mavjudligi bilan, =ay tarzda 
ba¸n etilishi bilan, =anday manfaatlarni ifoda etgani bilan  zaro 
far=lanib turadi. Asarning  ziga xos xususiyatlarini ani=lashda uning 
=anday tarixiy asarlarga  xshashligi, ulardan far=i, shamda =anday 
manbalardan foydalanib yaratilganligiga aloshida etibor berish zarur. 
 
3.9. Asarning  z soshasiga = shgan yangiligi va uning ilmiy 
ashamiyatini ani=lash. 
¨zma manbadagi asar mazmunining tashlili, uning tarix fani 
tara==i¸tiga = shgan yangiligi, shissasi bilan belgilash bilan 
yakunlanadi. Yani =aysi vo=ealar birinchi bor ¸ritilgan. Avvalgi ¸ritilgan 
vo=ealar ba¸ni =ay tarzda tal=in etilgan. Asarda ba¸n etilgan vo=ealar 
yurtimiz tara==i¸tiga =ay tarzda tasir etgan.  Aynan shu masalalar 
asarning yurtimiz tarixini  rganishdagi ilmiy ashamiyatini ochib 
berishga xizmat =iladi.  
 
3.10. Manbaning  rganilishi, uning tarixnavisligi  
Manbaning  rganilishi, uning tarixnavisligi maxsus = shimcha 
tarixnavislik fanida =ay darajada ¸ritilganligini ani=lash sham mushim 
ashamiyatga ega. Chunki b l\usi pedagoglar ushbu manbalar ustida 
musta=il tad=i=ot olib borishlari uchun ilmiy asos yaratiladi. 
Manbaning  rganilish tarixi maxsus tarixnavislik ¸rdamchi fanida 
tad=i= etilsa-da, manbashunoslikda sham uning t \risida ixcham 
malumot berish zarur deb  ylayman. 
Bunda asosan manbaning = l¸zmalari =ay darajada  rganilgani, 
asarning asl matni, zamonaviy matbaa usulida-faksimile, litografik va 
terma tarzda chop etilganmi, noshir yani nashrga tay¸rlovchi nomi, 
nashrga ¸zilgan suz boshi, ilova =ilingan izoshlar va k rsatkichlar 
mavjudligini =ayd etish ma=sadga muvofi=dir. 
Manbaning  rganilishi, tarixnavisligi oxirida asardagi malumotlar 
=anday maxsus tad=i=otlarda, darslik va = llanmalarda ¸ritilganligi 
ba¸n etiladi. 
Bir akademik soat davomida talabalarga ¸zma manbalar t \risidagi 
yu=oridagi malumotlarni berish kifoya, deb uylayman. Chunki, bu 
malumotlarga = shimcha tarzda dars rejasi, kamida 10 ta, asosiy 
tushunchalar, eng k pi bilan 15 ta atamalar, manba b yicha 
foydalanilgan asosiy (5ta) va = shimcha (10tagacha) maxsus adabi¸tlar 
r yxati talabalarga tavsiya etiladi. Yana dars jara¸nida k rgazmali 
=urol sifatida asar = l¸zmasi, nashrlari va bosh=a materiallardan, 
zamonaviy texnik vositalardan foydalanish ma=sadga muvofi=dir. 
Dars oxirida  tilgan darsni mustashkamlash uchun savollar tavsiya 
etilishi kerak. 
 
3.11. Foydalanilgan adabi¸tlar r¢yxati: 

 
23
1. 
È.À.Êàðèìîâ. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàãè é =.-T.: Øàð=, 
1998.   
2. 
Á.A.Àh’ìåäîâ. Ûçáåêèñòîí ùàë=ëàðè òàðèõè ìàíáàëàðè.-T.: 
«Ûêèòóâ÷è», 1991.  
3. 
B.A.Ashmedov «Izbekiston tarixi manbalari».-T.: I=ituvchi, 
2001. 17-bet.  
4. 
Ñîáðàíèå âîñòî÷íıõ ðóêîïèñåé ÀÍÐÓZ. Èñòîðèÿ. 
Ñîñòàâèòåëè Ä.Yu.Þñóïîâà, Ð.Ï.Äæàëèëîâà-Ò.: Fan. 1998.  
5. 
Rukopisnaya kniga v kulture narodov Vostoka. Ocherki Red. 
O.F.Akimushkin i dr. Kniga pervaya.-Moskva.: «Nauka», 
1987; Kniga vtoraya.-Moskva: 1988. 
6. 
Òàðèõèé ìàíáàøóíîñëèêíèíã äîëçàðá ìóàììîëàðè 
(èëìèé-àìàëèé àíæóìîíëàð ìàòåðèàëëàðè). Tuzuvchilar: 
A.A.Madraimov, G.S.Fuzailova-Ò.: TDPU. 2001. 
7. 
A.Shàáèáóëëàåâ «Adabiy manbashunoslik va 
matnshunoslik».-T.: TDSh . 2000.  
8. 
Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi. Tuzuvchi 
À.À.Ìàäðàèìîâ -T.: TDPU. 2001. 
9. 
Tarixiy manbashunoslik muammolari. Respublika ilmiy-amaliy 
anjumani materiallari (2003 yil 25 aprel).-T.: «Universitet». 
2003.  
10.  Temuriylar davri madaniy ¸dgorliklari. 1-kitob.-T.: 2003.  
11.  T.Saidkulov. Irta Osi¸ xal=lari tarixining tarixshunosligidan 
lavshalar, (I =ism).-T.: «I=ituvchi», 1993.  
12.  A.Murodov. Irta Osi¸ xattotlik sinati tarixidan. Toshkent, Fan. 
1971. 
13.  Vostochnoe istoricheskoe istochnikovedenie i spetsialnıe istoricheskie 
distsiplinı. Vıpusk 1.-Moskva, «Nauka», 1989.  
 
3.12. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 
Ёzma manbalarning qanday tavsif usullari mavjud?  
Kodikologik malumotlar deganda nimani tushunasiz?  
Ёzma manbadagi asarning tarkibi va mazmuni qanday taxlil qilinadi?  
Ёzma manbalar tarkibi qanday qismlardan iborat bwladi?  
Ёzma manbaning ilmiy ah’amiyati nima bilan belgilanadi?  
 
4. Mavzu. Qadimgi zamon tarixi manbalari 
(Miloddan avvalgi VI-milodning V asrlari) 
 
 Darsning 
mazmuni: Wzbekiston qadimgi tarixi arxeologik manbalar, Eron, 
Xind, Yunon va Rim manbalari twg’risida umumiy tushuncha beriladi.   
 
Reja: 
4.1.  Asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar. 

 
24
4.2.  Qadimgi Eron va h’ind manbalari. 
4.3.  Qadimgi yunon va Rim manbalari. 
4.4.  Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 
4.5.  Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 
 
 Asosiy 
tushunchalar: 
«Avesto» arxeologik manbalar Xitoy, Eron, Yunon 
va Rim manbalari; katiba tasviriy surat, tarixiy ёzuvlar, relef.     
 
4.1.  Asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar 
Wzbekiston h’ududi h’am Eron, Hindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, 
Rim, Misr va Xitoy singari mamlakatlar kabi ilk madaniyat wchoqlaridan 
h’isoblanadi. Lekin uning qadimiy madaniyati h’aqida malumotlar juda kam 
saqlanib qolgan. Biz yurtimizning faqat miloddan avvalgm VI asrlardan keyingi 
ijtimoiy-siёsiy h’aёti h’aqida malum darajada ёzma malumotlarga egamiz. 
Eron, Hindiston va ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim manbalarida 
saqlangan malumotlarga qaraganda, qadim zamonlarda  h’ozirgi Wzbekiston 
h’ududida istiqomat qilgan saklar, massagetlar va boshqa qabilalar urug’chilik 
tuzumini boshdan kechirganlar, chorvachilik, qisman deh’qonchilik h’amda 
h’unarmandchilik bilan shug’ullanganlar. 
Miloddan avvalgi VI asrda yurtimiz Ah’amoniylar davlati (miloddan avvalgi 
550 – 330 yillar) asoratiga tushib qoldi. Ana shu davrda bu erda istiqomat qilgan 
xalqlar h’aёtida muh’im ijtimoiy-siёsiy wzgarishlar sodir bwldi. Urug’ jamoalari 
orasida tabaqalanish boshlandi: yangidan paydo bwlgan urug’ aslzodalari serunum 
erlarni egallab oldilar, qul meh’nati h’amda erkin jamoa azolari zulm qilish ywli 
bilan boyib bordilar. Shu tariqa jamiyatning tabaqalanish jaraёni kuchaydi va 
quldorlik jamiyati paydo bwldi. 
Bu davrning wzisha xos xususiyatlaridan biri shuki, miloddan avvalgi VII 
asrda yurtimiz h’ududida, masalan Balx va Xorazmda otashparastlik –zardushtlik 
dini paydo bwldi va keng tarqaldi. 
Ah’amoniylar va ularning mah’alliy noiblari baribir ah’olini twla itoatla 
tutib tura olmadilar. Xalqimizning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi kuchaydi. 
Natijada miloddan avvalgi VI asr wrtalariga kelib Xorazm mustaqillikni qwlga 
kiritib oldi. Saklar va massagetlar h’am wz ozodligi uchun tinmay kurash olib 
bordilar. Eron h’ukmdorlari bilan yurtimiz xalqlari wrtasida uzluksiz davom etgan 
urushlar Ah’amoniylar davlatini kuchsizlantirdi va Eronning İskandar Zulqarnayn 
(miloddan avvalgi 336 – 323 yy.) tarafidan bosib olinishini birmuncha 
osonlashtirdi. 
İskandar Zulqarnaynning yurishlari (miloddan avvalgi 334-324 yy.) yurtimiz 
ijtimoiy-siёsiy taraqqiёtiga tasir kwrsatdi: katta er egalari bwlmish mah’alliy 
aslzodalarning mavqei yanada mustah’kamlandi. 
Malumki, İskandar Zulqarnayn vafotidan (miloddan avvalgi 323 yil 13 iyun) 
malum vaqt (taxminan 75 yil) wtgach, uning ulkan saltanati mayda-mayda 
davlatlarga bwlinib ketdi. 
Miloddan avvalgi taxminan 250 yili Buyuk Makedoniya saltanatining 
Baqtriyadagi noibi Diodot mustaqillik elon qildi va Yunon-Baqtriya davlatiga asos 

 
25
soldi. Bu davlat tarkibiga Sirdarё bilan İnd darёsi yuqori oqimlarigacha bwlgan 
erlar va xalqlar qarar edi. 
Hozirgi Turkmanistonning janubiy tumanlari h’am mustaqillikka erishdi. Bu 
erla h’okimiyat tepasiga nufuzli Arshakiylar urug’ining boshliqlari wtqizildi. 
Miloddan avvalgi 190 yili Magnesiya
12
  ёnida bwlgan janglarda Rim 
qwshinlari Buyuk Antiox (miloddan avvalgi 242-187 yy.) qwshinlarini tor-mor 
keltirib, Salavkiylar h’ukmronligiga qaqshatqich zarba berdilar. Bu h’ol Yunon-
Baqtriya, ayniqsa Parfiyaning kuchayishiga ywl ochib berdi.      
Miloddan avvalgi II asrning 40-yillarida Parfiya butun Eron va 
Mesrpotamiyaning katta qismini wziga qaratib olib, yirik quldor davlatga aylandi. 
Poytaxt Ekbatana (Hamadon)dan Evfrat bwylariga, h’ozirgi Bag’dod ёnida 
joylashgan Ktesifonga kwchirildi.   
Taxminan wsha vaqtlarda Yunon-Baqtriya davlati h’am wz chegaralarini 
birmuncha kengaytirib oldi. Evfidem, Demetriy va Eakradit zamonida Swg’diёna, 
Baqtriya, Araxosiya (h’ozirgi Afg’onistonning G’arbiy qismini wz ichiga olgan 
h’udud) va Ariya (h’ozirgi Afg’onistonning markaziy qismi), boshqacha swz bilan 
aytganda h’ozirgi Wzbekiston, Tojikiston, Eronning sharqiy qismi h’amda 
Afg’onistonning katta qismi Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirar edi. 
Lekin, Yunon-Baqtriyaning ichki ah’voli u qadar mustah’kam emas edi. 
Mah’alliy xalq bilan yunon-makedoniyalik h’okimlar  wrtasidagi ziddiyat tobora 
chuqurlashib bordi, chet el bosqinchilariga qarshi qwzg’olonlar kuchaydi. Xalq 
h’arakati, ayniqsa, Swg’diёnada keskin tus oldi. Natijada miloddan avvalgi II asr 
oxirlari va I asr boshlarida Swg’diёna mustaqillikni qwlga kiritishga  muvaffaq 
bwldi. Yunon-Baqtriya imperiyasining boshqa wlkalarida h’am mustaqillik uchun 
kurash kuchaydi. 
Qadimdan Shimoliy Xitoyda istiqomat qilib kelgan xunnlar miloddin 
avvalgi II asr oxirlarida xitoylar tayziqi ostida g’arbga qarab chekinishga majbur 
bwldilar va Sharqiy Turkiston h’amda Ettisuv voh’asida kwchib yurgan skif (xitoy 
manbalarida yuechji, antik adabiёtda toxarlar nomi bilan mashh’ur) va usun 
qabilalarini surib chiqardilar. Oqibatda yuechji (toxar) va usunlar Swg’diёna va 
Baqtriya h’ududiga kwchib wtdilar va bu erda saklar va boshqa mah’alliy qabilalar 
bilan qwshilib, avval Swg’d, milodning taxminan 128-yili Yunon-Baqtriya 
davlatiga qaram boshqa wlkalarni h’am to İnd darёsigacha istilo qilishga muvaffaq 
bwldilar. 
Shunday qilib, Yunon-Baqtriya davlati wrnida yuechjilar (toxarlar) davlati 
tashkil topti. Bu davlat tarixda Kushonlar davlati nomi bilan mashh’urdir. 
Kushonlar davlatiga h’ozirgi Wzbekistonning katta qismi, Afg’oniston, Shimoliy 
Hindiston va Pokistonning shimoliy-g’arbiy qismi qaragan bwlib ayniqsa Kanishka 
va uning taxt vorisi Xuvishka  h’ukmronlik qilgan yillari kuchaydi. Lekin 
milodning 11 asri wrtalarida bu davlatning h’am inqirozi boshlandi va 1U asrga 
kelib mayda davlatlarga bwlinib ketdi. 
Yurtimiz h’ududida h’ukm surgan qadimiy davlatlardan yana biri Qang’ va 
Farg’ona (Parkana)dir. 
                                                 
12
 Магнесия – Лидиянинг қадимий шаҳарларидан, Туркиянинг ҳозирги Манисия шаҳри ўрнида бўлган. 
 

 
26
Qang’ davlati tarkibiga Buxoro, Shah’risabz, Kattaqwrg’on, Toshkent 
viloyati va Xorazmning shimoliy qismi kirgan. Davlat tepasida jabg’u (xitoy 
manbalarida chaovu) turgan. 
Miloddin avvalgi 11-1 asrlarda Farg’onada h’am mustaqil davlat bwlgan. 
Xitoy manbalarida keltirilgan malumotlarga qaraganda, Farg’onada 
h’unarmandchilik, ayniqsa deh’qonchilik rivoj topgan qadimiy mamlakat bwlib, 
uning 70ga yaqin katta-kichik shah’arlari Kuba-Quva, Gaushan-Wzgan, Ershi – 
Marh’amat, Gwy-Shan –Koson va boshqalar bwlgan. Mah’alliy xalq deh’qonchilik 
va bog’dorchilik bilan shug’ullangan, arpa, bug’doy, sholi, beda, uzum, anor, poliz 
ekinlari va boshqalarni etishtirgan. 
104-101 yillar orasida Xitoy qwshinlari Farg’onaga ikki marta bostirib 
kirdilar. Birinchi yurish 104 yili xitoy qwshinlarining tor-mor keltirilishi bilan 
tugadi.  İkkinchi marta 101 yili 60 000 kishilik xitoy qwshini Farg’onaning yirik 
shah’arlaridan Ershini (h’ozirgi Andijon viloyatiga qarashli Marh’amat qishlog’i 
wrnida bwlgan) qamal qildilar. Lekin shah’arni ola olmadilar, sulh’ tuzib va ozgina 
wlpon 3000 bosh ot olib qaytib ketishga majbur bwldilar. 
 
4.2.  Qadimgi Eron va h’ind manbalari 
 
4.2.1. Qadimgi Eron manbalari 
 
4.2.1.1.Tosh va sopolga wyib ёzilgan katibalar (mixiy ёzuvlar) 
Bunday  ёzuvlar Ah’amoniylarning qadimgi poytaxti Persopol, shuningdek 
Suza va Ekbatana (h’ozirgi Hamadon) shah’arlari va uning atrofida topilgan. 
Masalan, pishiq sopol taxtachaga wyib ёzilgan bir katibada Doro 1 (miloddan 
avvalgi 522-486 yy.) h’ukmronligining dastlabki yillarida (miloddan avvalgi 494-
490 yillar orasida) Suzada bunёd etilgan saroyning qurilish tafsiloti, aniqrog’i 
qurilishga ketgan materiallarning qaysi mamlakatdan keltirilganligi ёzilgan 
taxtachadagi malumotlarga kwra, oltin Lidiya bilan Baqtriyadan, qimmatbah’o 
toshlar, lazurit va serdolik (qizil va qizg’ish rangli tosh) Swg’diёnadan, firuza 
Xorazmdan olib kelingan. 
 Pkrsopoldan 
(Sherozning 
shimoliy 
tarafida, undan taxminan 50 km 
masofada joylashgan 520-450 yillar orasida qurilgan shah’ardan) topilgan ёzuvlar 
va tasviriy suratlar – releflar katta ilmiy qiymatga ega. Ularning ayrim namunalari 
XU11-XU111 asrlarda (1621 y.) italiyalik sayёh’ Pedro Della Valle va daniyalik 
olim K. Niburning nomi bilan bog’liq. 1931-1934, 1935-1939 va undan keyingi 
yillari nemis olimi E.Xertsfild, amerikalik E.Shmidt, frantsuz A.Godar h’amda 
eronlik  M.T.Mustafoviy va A.Somiy tarafidan wtkazilgan arxeologik tadqiqotlar 
natidasida Persopolda juda kwp noёb  ёdgorliklar ochildi. Ular orasida Apadana 
zinalari ustiga ishlangan tasviriy suratlar aloh’ida ah’amiyat kasb etadi. Suratlarda 
(balandligi 3 fut – ingliz wlchovi 30, 479 santimetrga teng) ah’amoniylarga tobe 
bwlgan 23 satraplikdan (qaram mamlakatdan wlpon olib kelgan kishilar qiёfasi 
tasvirlangan. Bular orasida baqtriyaliklar turli idishlar, teri, mwyna va tuya bilan, 
swg’dliklar turli mato, teri va qwylar bilan, saklar ot va chakmonlar  bilan, 

 
27
parfiyaliklar idishlar va tuya bilan va xorzmliklar ot va qurol-aslah’a bilan 
tasvirlangan. 
 
Persopoldan 6 milya-qariyb 5 km masofada, uning shimol tarafida 
Husaynkuh’ qoyalarida ah’amoniylardan Doro 1, Ksereks 1 (miloddan avvalgi 
486-465 yy.), Artakserks 1 (miloddan avvalgi 465-424 yy.) h’amda Doro 11 
(miloddan avvalgi 424-404 yy.)larning maqbaralarini h’amda ularga kiraverishda 
wyib ёzilgan katibalar bor. Mazkur ёdgorlik sosoniy sarkardalardan Rustam (636 
yili arablar bilan bwlgan jangda h’alok bwlgan) nomi bilan h’am bog’liq va tarixda 
kwpincha Naqshi Rustam deb ataladi. 
Katibalarda, ayniqsa Doro 1 surati ostiga ёzilgan katibada, uning davlati 
kwklarga kwtarib maqtaladi, uning tarafidan bosib olingan xalqlar esa itoatkorlikka 
va h’alol meh’nat qilishga chaqiriladi, bwysunmaganlar va shu sababdan jazoga 
mah’kum etilganlarning nomlari qayd etiladi. Muh’imi shundaki, katibada 
ah’amoniylarga tobe bwlgan 23 satraplik va xalqlarning twla rwyh’ati ёzilgan. 
Bular orasida parfiyaliklar, baqtriyaliklar, swg’diёnaliklar h’amda xorazmliklar 
h’am bor.     
Ёdgorlik orsida muh’imlaridan yana biri mashh’ur Beh’istun ёzuvlaridir. Bu 
ёzuvlar uzunligi 22 m, umumiy balandligi 7,8 m bwlib, ular Shimoliy Eronda, 
Kirmonshoh’dan 30 km masofada, darё bwylab wtgan qadimgi karvon ywli 
ёqasida, uning chap tarafida, Zagros nomli tik qoyaga, taxminan 105 metr 
balandlikda Doro 1 ning amri bilan ёzilgan g’alaba ёdgorligidir. Ёzuv elam, bobil 
va qadimgi eron tillarida bitilgan va miloddan avvalgi 523-522 yillari 
Ah’amoniylar saltanatini larzaga keltirgan Gaumata – 522 yil 29 sentyabrda h’alok 
bwlgan, Frada – marg’iёnalik, 522 yil 10 dekabrdi asirga olingan, Skunxa - 
h’ozirgi Qozog’iston va Wzbekiston h’ududida istiqomat qilgan sak qabilalarining 
etakchisi kabi boshliqlar rah’barligidagi xalq h’arakatlari h’aqida h’ikoya qiladi. 
 
1.2.1.2.