O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

7.3.3. “Kitob al-mag’oziy” 
Kitob muallifi Madoiniy Abulh’asan Ali ibn Muh’ammad (vaf. 840 y.) 
Arabiston, Xuroson va Movarounnah’rning VII-VIII asr boshlaridagi ijtimoiy-
siёsiy tarixiga oid ikki yuzdan ziёd asar ёzgan yirik arab tarixchi olimidir. “Axbor 
al-xulafo”(“Xalifalar h’aqida xabarlar”), “Kitob al-mag’oziy” (“Urushlar h’aqida 
kitob”), “Kitob futuh’ ash-Shom” (“Shomning bosib olinishi h’aqida kitob”), 
“Tarix al-buldon” (“Mamlakatlar tarixi”) ana shu asarlar jumlasidandir. 
“Kitob al-mag’oziy” Eron, Afg’oniston va Wzbekistonning arablar istilosi 
va VIII asrning birinchi yarmidagi siёsiy tarixi bwyicha muh’im manbalardan 
h’isoblanadi. Muarrifning tarixiy asarlari bizgacha etib kelmagan, lekin ayrim 
parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida saqdanib qolgan. 
 
7.3.4.”Kitob al-buldon” 
Asar ijodkori al-Yaqubiy IX asrda wtgan yirik geograf tarixchi olimdir. İsmi 
Abulabbos Ah’mad ibn Abu Yaqub ibn Jafar ibn Vah’b ibn Vadih’ al-Kotib al-
Abbosiy bwlib, u yirik mansabdor h’onadoniga mansubdur. Al-Yaqubiy 

 
52
Bag’dodda tug’ildi, lekin umrining kwp qismini Armaniston, Xuroson, Falastin, 
Misr va Mag’ribda wtkazdi. 
Al-Yaqubiyning ikki yirik va muh’im asari bizning zamonamizgacha etib 
kelgan. Biri ”Kitob al-buldon” (“Mamlakatlar h’aqida kitob”), ikkinchisi esa 
“Tarix” nomi bilan mashh’urdir. 
”Kitob al-buldon” (taxminan 891 yilda ёzilgan) twrt qismdan iborat. Asarda 
arablar qwl ostidagi mamlakatlarning geografik h’olati, yirik shah’arlar va qalalari, 
ah’olisi va uning asosiy mashg’uloti, urf-odatlari, wsha mamlakatdan olinadigan 
xirojning umumiy miqdori h’aqida qimmatli malumotlar keltiriladi. 
Ushbu asarning ikki mwtabar qwlёzmasi G’arbiy Germaniya 
kutubxonalarida saqlanmoqda. Kitobning arabcha matni gollandiyalik mashh’ur 
sharqshunos M.de Gue (1836-1909 y.) tomonidan 1892 yili Leydenda chop etilgan. 
 Al-Yaqubiyning ikkinchi asari “Tarix” umumiy tarix tipida ёzilgan bwlib, 
Sharq mamlakatlari, shuningdek Wrta Osiёning VII-IX asrlardagi tarixi bwyiyaa 
muh’im manbalardan biri h’isoblanadi. Asar ikki qismdan iborat bwlib, Odam 
Atodan  islomgacha bwlgan va musulmon mamlakatlari tarixlari, yani wsha 
mamlakatlarda 873 yilgacha sodir bwlgan voqealar baёn etilgan.     
“Tarix”ning arabcha matni 1883 yili gollandiyalik olim M.T.Xautsma 
(1851-1943 y.) tomonidan chop etilgan. 
 
7.3.5. “Kitob futuh’ al-buldon ” 
“Kitob futuh’ al-buldon”(“Mamlakatlarning zabt etilishi”) IX asrda wtgan 
yirik geograf va tarixchi olimi Balazuriy (vaf. 892 y.)ning asaridir. Muarrix 
Madoiniyning shogirdi bwlib, uning twla ismi Abubakr Ah’mad ibn Yaxё Jabir al-
Balazuriy, asli eronlik Abbosiylardan al-Mutavakkil (847-861 y.) va al-Mustain 
(862-866 y.) saroyida tarbiyachi bwlib xizmat qilgan. 
Balazuriy ikki yirik asar “Kitob futuh’ al-buldon” va “Kitob al-ansob ao-
sharif”(“Sharofatli kishilarning nasablari h’aqida kitob”ning muallifidir. 
“Kitob futuh’ al-buldon” arab istilolari tarixi bwyicha eng yaxshi asarlardan 
biri h’isoblanadi. Faqat shu asarda arablarning xalifa Usmon (644-656 y.) va uning 
Xurosondagi noibi Abdulloh’ ibn Amr davrida Movarounnah’rga bir necha bor 
bostirib kirganliklari va Maymurg’ni (Samarqand tumanlaridan biri) talab 
qaytganliklari h’aqida malumot bor. 
Asarda arablar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar, ularning diqqatga 
sazovor shah’arlari va osori-atiqalari, xalqi, pul muomalasi, undiriladigan soliklar, 
shuningdek arab tilining joriy qilinishi h’aqida h’am qimmatli malumotlarni 
uchratamiz. 
“Kitob futuh’ al-buldon”ning qisqartirilgan tah’riri      etib kelgan, xalos. 
Arabcha matni de Gue tarafidan 1866 yili Leydenda chop etilgan. Uning inglizcha 
tarjimasi (tarjimonlar Xitti va Murgotten) h’am bor. Balazuriyning ushbu asarining 
twliq nusxasi Ёqut va İbn al-Asir asarlari uchun manbalardan biri bwlib xizmat 
qilgan. 
 
7.3.6. “Kitob ul-xiroj” 

 
53
“Kitob ul-xiroj” (“Xiroj solig’i h’aqida kitob”) asarining muallifi Abu Yusuf 
Yaqubdir (731-798 yy.). Bu qonunshunos olimning twla ismi Abu Yusuf Yaqub 
ibn  İbroh’im Kufiydir. U asli Shomning Kufa shah’ridan, imom Abu Hanifaning 
(699-767 yy.) shogirdi, Abbosiylardan al-Mah’diy (775-785 yy.) va Xorun ar-
Rashid (786-809 yy.) davrida Bag’dod qozisi bwlgan. 
“Kitob ul-xiroj” asarida Arab xalifaligining VII-VIII asrlardagi ijtimoiy-
iqtisodiy ah’voli, xususan er egaligi va undan foydalanish kabi ijtimoiy masalalarni 
wrganishda qimmatli manba h’isoblanadi. Xalifa Xorun ar-Rashidning topshirig’i 
bilan  ёzilgan bu asarda wrta asrlarda ah’olidan yig’iladigan asosiy soliq - xiroj, 
uning turlari va miqdori, twlash tartibi baёn etilgan. Bundan tashqari feodal 
mulkchilik, xususan korandalik tartibi, yirik er egalarining shaxsiy xwjaliklarida 
qwl meh’natidan foydalanish h’aqida h’am malumotlar mavjud. 
Asarning arabcha matni 1884 yilda Misrning Buloq shah’rida chop qilingan. 
Uni E.Fanyan frantsuzchaga tarjima qilgan.  
 
 
7.3.7. “Kitob axbor ul-buldon” 
İbn al-Faqih’ “Kitob axbor ul-buldon” (“Mamlakatlar h’aqida xabarlar” asari 
bilan mashh’ur bwlgan tarixchi olim. Uning twla ismi Abubakr Ah’mad ibn 
Muh’ammad al-Hamadoniydir. Ushbu asaridan (taxminan 903 yili ёzilgan) malum 
bwlishicha, u xalifalardan al-Mwtadid (892-902 y.) va al-Muqtafiy (902-908 y.)lar 
bilan zamondosh bwlgan. “Kitob al-fih’rist” muallifining swzlariga qaraganda, İbn 
al-Faqih’ wz zamonasining atoqli adiblaridan bwlib, naql-rivoyat va adabiёtni 
yaxshi bilgan. 
“Kitob axbor ul-buldon” asari siёsat, tarix va madaniy h’aёtga oid 
materiallarga boydir. İbn al-Faqih’ning ayniqsa yirik shah’arlar, Balx, Samarqand 
va boshqalar h’aqida keltirgan malumotlari nih’oyatda qimmatlidir. 
“Kitob axbor ul-buldon”ning Ali ibn Jafar ash-Shayzoriy tarafidan 
bajarilgan (1022 y.) qisqa tah’riri de Gue tomonidan 1885 yili Leydenda chop 
etilgan. 
Ushbu asarning mwtabar qwlёzmasi, aniqrog’i uning ikkinchi qismi, 1923 
yili Mashh’addagi (Eron) İmom Rizo masjidi kutubxonasidan topildi. Unda Eron 
va Movarounnah’rning iqtisodiy va tarixiy geografiyasiga oid diqqatga sazovor 
malumotlar bor. 
 
7.3.8. “Kitob masolik ul-mamolik” 
Ushbu asar muallifi İbn Xurdadbeh’ ёki Abulqosim Ubaydulloh’ 
Xurdadbeh’ (820 tax 913 y.) asli eronlik bwlib, u oliy martabali mansabdor 
xonadoniga mansub edi. Otasi IX asr boshlarida Tabariston h’okimi bwlgan, 
Daylam viloyatini bwysundirib, xalifaning diqqat etiborini qozongan. İbn 
Xurdadbeh’ Bag’dodda wqigan va keng malumot olgan.  U xalifa Mwtamid (870-
892 y.) davrida yuksak davlat lavozimlarida turgan, dastlab nadim, swng Eronning 
g’arbiy-shimoliy tarafida joylashgan Jibal viloyatida soh’ib barid va-l-xabar 
(pochta va razvedka boshlig’i) lavozimini egallagan. İbn Xurdadbeh’ turli 
mavzuda, adab, tarix, geografichga oid wnga yaqin asar bitgan bwlib, ulardan eng 

 
54
muh’imi “Kitob masolik ul-mamolik” (“Ywllar va mamlakatlar h’aqida kitob”) 
nomli asari bwlib, u  846 yili ёzib tamomlangan. 
Asarning qisqartirilgan tah’riri bizgacha etib kelgan va M. de Gue tarafidan 
1889 yili chop qilingan. Ruscha tarjimasi (tarjimon Noila Velixanova) 1986 yili 
Bokuda chop etilgan. 
Kitob arab xalifaligi qwl ostidagi mamlakatlar, shah’arlar, ularga boriladigan 
ywllar, shah’arlar va mamlakatlar orasidagi masofa, ah’olidan undiriladigan soliq 
va jarimalarning miqdori h’aqida qimmatli malumotlar keltirilgan. 
Ayniqsa, qadimiy Swg’d shah’arlaridan Kushoniya (Samarqand atrofida 
joylashgan), Samarqand, Ustrushana, Shah’riston (Ustrushana shah’arlaridan), 
qadimgi Shosh, İspijob (Sayram) shah’arlarida ah’oli wrtasida muomalada bwlgan 
pul birligi, Nuh’ ibn Asad (vaf. 842 y.) va Ah’mad ibn   Asad (819-846 y.) davrida 
Swg’d va Farg’onaning umumiy ah’voli, Movarounnah’r va Farg’onada IX asrda 
istiqomat qilgan turkiy xalqlar h’aqidagi malumotlar benih’oya qimmatlidir. 
 
7.3.9. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” 
Bu asar avtori yirik qomusiy olim Abu Jafar Muh’ammad ibn Jarir at-
Tabariy (836-923 y.)dir. U Eronning Tabariston viloyatiga qarashli Omul shah’rida 
tug’ilgan, umrining kwp qismini Bag’dodda wtkazgan va shu erda vafot etgan. 
Tarixchi xalifalikning kwp shah’arlarini aylanib chiqqan, birmuncha vaqt Ray, 
Basra, Kufa, Suriya va Misrda turgan. 
Tabariy davrining keng malumotli kishilaridan bwlib, wndan ortiq kitob ёzib 
qoldirgan. Musulmon qonunshunoslari orasida mavjud bwlgan ixtiloflar baёn 
etilgan  “Kitob ixtilof al-fuqah’o” (“Faqih’lar wrtasidagi ixtiloflar h’aqida kitob”), 
“Quroni karim” oyatolri sharh’iga bag’ishlangan wttiz (boshqa malumotlarga 
qaraganda qirq) jilddan iborat “Jome al-baёn at-tavil al-Quron” (“Quron” swzlari 
manosining keng baёni majmuasi”) va nih’oyat, “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” 
(“Payg’ambarlar va podshoh’lar tarixi”) ana shular jumlasidandir. Tarix ilmi uchun 
eng muh’imi swnggi asar h’isoblanadi. 
“Tarixi ar-rusul va-l-muluk” ёki qisqa nomi “Tarixi Tabariy” asari umumiy 
tarix tipida ёzilgan kitob. Lekin mukammalligi va daliliy materiallarga boyligi 
bilan boshqa asarlardan tamoman aloh’ida ajralib turadi. 
Asarda olimning “yaratilishi”dan to 912-913 yillarga qadar Arabiston, Rum 
(Kichik Osiё), Eron va Arab xalifaligi asoratiga tushib qolgan mamlakatlarda, 
shuningdek Wzbekiston h’ududida bwlib wtgan ijtimoiy-siёsiy voqealar h’ikoya 
qilinadi. Voqelar yilma-yil, xronoligik tarzda baёn etilgan. Bu esa asardan 
foydalanishda kwp jih’atdan qulaylik yaratgan. Tabariy mazkur asarini yaratishda 
yah’udiy va xristianlarning naql-rivoyatlari, Sosoniylar (224-651 y.) solnomasi 
“Xvaday namak” (“Podshoh’noma”), al-Voqidiyning (747-823 y.) “Kitob ul-
mag’oziy” (“Urushlar h’aqida kitob”), al-Madoiniyning “Tarixi xulafo” (“Xalifalar 
tarixi”),  İbn Tayfurning (819-893 y.) “Tarixi Bag’dod” (“Bag’dod tarixi”) kabi 
asarlardan keng foydalangan. Lekin u kwp h’ollarda “Hadis ilmi” printsipiga kwra, 
ayniqsa asarning qadimiy tarixiga bag’ishlangan qismlarida  boshqa manbalardan 
olingan dalil va malumotlarni aynan keltirgan. 

 
55
Kitobning qadimiy tarixidan bah’s yurituvchi qismlari h’am malum ilmiy 
qiymatga ega, chunki bularda bizgacha etib kelmagan  manbalarda (rivoyatlar, 
“Xvaday namak”, “Tarixi xulafo” va boshqalar) mavjud bwlgan qimmatli 
malumotlar, lavh’alar saqlangan.   
“Tarixi ar-rusul va-l-muluk” musulmon mamlakatlari, shuningdek 
Movarounnah’rning VIII-IX asr tarixi bwyicha asosiy va eng mwtabar 
manbalardan biri bwlib, tarix ilmining keyingi taraqqiёtiga katta tasir wtkazgan. 
Mazkur asarning arabcha ikki xil (mufassal va qisqartirilgan) tah’riri bwlgan, lekin 
bizgacha uning faqat qisqartirilgan tah’riri etib kelgan va asar matni gollandiyalik 
sharqshunos M.Ya. de Gue tarafidan 1879-1901 yillari 15 jildda nashr etilgan. 
Tabariy asarining forsiy tah’riri h’am bor bwlib, u Somoniy Abu Solih’ 
Mansur ibn Nuh’ning (961-976 y.) vaziri, atoqli ilm-fan h’omiysi al-Balamiy (vaf. 
974 y.) tomonidan 963 yili ёzilgan.  
Balamiy tah’riri shunchaki oddiy tarjima bwlib qolmay, balki asarning qayta 
ishlangan va ayrim h’ollarda yangi faktlar bilan boyitilganidir.  
Unda, birinchidan, qisqartirilgan tah’ririda uchramaydigan malumotlar 
mavjud bwlib, ularni Baoamiy Tabariy asarining twla nusxasidan olgan. 
İkkinchidan, Balamiy tah’riri boshqa manbalar asosida yangi malumotlar 
bilan twlatilgan. 
Tabariyning mazkur asaridan ayoim parchalar bir necha Evropa tillariga 
tarjima qilingan. Uning twla frantsuzcha tarjimasi G.Zotenberg tomonidan 1867-
1874 yillari Parijda nashr etilgan. 
Asarning forsiy va turkiy tarjimalari h’am bwlib, ularning mwtabar qwlёzma 
nusxalari Sankt-Peturburg va Toshkent kutubxonalarida mavjud. Baoamiy 
tah’ririning  matni twla tarzda Lakxnav, Kanpurda (1874, 1896, 1916 y.) va 
Teh’ronda (1962, 1967 y.) chop qilingan. 
“Tarixi ar-rusul va-l-muluk” asarining qwlёzma nusxalari MDH, Angliya, 
Turkiya, Eron va Hindiston kutubxonalarida saqlanadi. Toshkentda, Beruniy 
nomidagi Sharqshunoslik  instituti xazinasida arab tilidan twrtta mwtabar 
qwlёzmalari va wzbek va uyg’ur tillaridagi tarjimalari mavjud. Qisqartirilgan 
ruscha tarjima tarjimon V.İ.Belyaev) 1987 yili Toshkentda “İstoriya Tabari” yani 
“Tabariy tarixi” nomi bilan chop etildi. 
 
7.3.11. “Kitob al-masolik val-mamolik” 
Ushbu nomdagi etti jildlik ulkan asarni vatandoshimiz, davlat arbobi va olim 
Jayh’oniy (870-942 y. h’alok bwlgan) ёki Abu Abdulloh’ Muh’ammad ibn 
Ah’mad ibn Nasr al-Jayh’oniy yaratgan. U Buxoroda Somoniylar davlatida katta 
obrwga ega bwlib, 914 yildan h’aёtining oxirigacha vazir bwlib xizmat qilgan. 
Olimning asosiy asari tarixiy jug’rofiyaga oid bwlib, u yana “Kitob al-molik 
fi marifiyi al-mamolik” (“Mamlakatlarni  bilishda masofalar kitobi”) deb h’am 
atalgan. Bu kitob wz davrida juda mashh’ur bwlib, barcha keyingi olimlar Beruniy, 
Gardiziy,  İbrisiy, Muqaddasiy va boshqalar undan qimmatli va ishonchli manba 
sifatida foydalanganlar, iqtibos (tsitatalar) keltirganlar. 
Jayh’oniy asarida Sharq mamlakatlari, xususan Movarounnah’r, turk 
qabilalari twg’risida qimmatli malumotlar bwlgan. 

 
56
Mazkur asar bizgacha etib kelmagan bwlsa-da, uningnomi barcha yirik 
olimlar asarlarida zikr qilingan va Beruniy, İbn Xavqal, Gardeziy va Avfiy 
asarlarida parchalar ukltirilganligi, uning qimmatli manba ekanligidan guvoh’lik 
beradi. 
 
7.3.12. “Kitob axbor uz-zamon va ajoyib ul-buldon” 
Bu kitob al-Masudiy ёki Abulh’asan Ali ibn al-Masudiy (vaf.956 y. Qoh’ira) 
X asrning kwzga kwringan geograf va tarixshunos olimi asaridir. Muallif IX asr 
oxirlarida Bag’dodda zodagon oilasida dunёga kelgan. Juda kwp (915-945 y.) 
saёh’at qilgan, turli wlkalarda bwlib, adabiёt, falsafa, fiqh’, geografiya va tarix 
ilmlari bwyicha chuqur malumotga ega bwlgan, xususan Movarounnah’rda 
bwlganda shah’arlar va odamlar h’aqida qimmatli malumotlar twplagan. 
Al-Masudiy ilmning turli soh’alariga oid “Kitob axbor uz-zamon va ajoyib 
ul-buldon”( “Davr xabarlari va mamlakatlarning ajoyibotlari h’aqida kitob”), 
“Kitob ul-avsat” (“Wrtacha kitob”), “Kitob at-tavorix fi axbor al-umum min arab 
va-l-ajam” (“Arab va Ajam xalqlari tarixi”), “Xazoin ul-muluk va sirr al-olamayn” 
(“Podshoh’larning xazinalari va ikki olam sirlari”), “Kitob ar-rasoil” (“Risolalar 
twplami”), “Kitob at-tanbih’, va-l-ishraf” (“Ogoh’lantirish va ishontirish h’aqida 
kitob”) singari 20dan ortiq asar ёzgan. 
Al-Masudiyning asarlari arab xalifaligi, Movarounnah’rning IX-X asrlar 
tarixini wrganishda zwr ah’amiyatga ega. Ular wziga xos geografik qomus bwlib, 
jah’on xalqlari va turkiy xalqlarning tarixi, ijtimoiy-siёsiy ah’voli, urf-odatlari 
h’aqida boy malumotga ega. 
Tarixchining yana “Muruj az-zah’ab va madan al-javoh’ir” (“Oltin 
tozalagich va qimmatbah’o toshlar koni”) nomli asari h’am bor. Bu kitobning 
arabcha matni frantsuzcha tarjimasi bilan birga, 1861-1877 yillari Parijda twqqiz 
jildda nashr etilgan. 
 
7.3.13. “Kitob ul-xiroj va sanat al-kitoba” 
Asar muallifi Abulfaraj Qudama, filolog va geograf olimdir. Uning twla ismi 
Abulfaraj ibn Jafar Qudama al-Basriy al-Bag’dodiy (vaf.922-948 y.).  U yuasraoik 
aslzoda bwlib, avval nasroniy bwlgan, saroy xizmatiga qabul qilingandan keyin 
xalifa al-Muqtafiyning tasiri ostida islom dinini qabul qilgan. 
Dastlab mamuriy mah’kamalardan birida (majlis az-zimam)  xizmat qilgan, 
umrining oxirida esa aloqalar devoniga (devoni soh’ib barid) boshchilik qilgan.   
Abulfaraj Qudama 928 yili “Kitob ul-xiroj va sanat al-kitoba” (“Xiroj 
undirish va maktublar ёzish sanati h’aqida kitob”) nomli ikki jildlik (8 qismdan 
iborat) asar ёzgan. Mazkur asar arab xalifaligining mamuriy bwlinishi, xalifalikka 
tobe bwlgan mamlakatlar wrtasidagi aloqa xizmati, soliq va moliya tizimining 
umumiy ah’voli h’aqida qimmatli malumot beradi. 
“Kitob ul-xiroj va sanat al-kitoba” asarida Movarounnah’rning geografik 
h’olati va uning turkiy zabon ah’olisi h’aqida h’am muh’im daliliy malumotlarni 
uchratamiz. Kitobning faqat ikkinchi jildigina saqlanib qolgan. Uning ayrim 
parchalari frantsuzcha tarjimasi bilan M.Ya. de Gue tarafidan 1889 yili chop 
etilgan.    

 
57
 
7.3.14. “Kitob masolik ul-mamolik” 
Ushbu kitob muallifi İstaxriy ёki Abu İsh’oq İbroh’im ibn Muh’ammad al-
Forsiy (850-934) nomi bilan mashh’ur bwlgan sayёh’ va geograf olim. U 915 
yildan blshlab Eron, Movarounnah’r, Suriya, Misr va Mag’rib  bwylab saёh’at 
qilgan. Mana shu saёh’at vaqtida twplangan boy daliliy material va zamondoshi 
Abu Zayd Ah’mad ibn Sah’l al-Balxiyning (850-934 y.) “Suvar al-aqolim” 
(“İqlimlar surati”) kitobi asosida 930-933 yillari wzining “Kitob masolik ul-
mamolik” (“Mamlakatlarga boriladigan ywllar h’aqida kitob”) nomli qimmatli 
asarini ёzgan. 
Asar yigirma bobdan iborat. Unda musulmon mamlakatlari  Arabiston, 
Mag’rib, Misr, Suriya, İroq, Eron, Movarounnah’r), shuningdek, Hindistonning 
chegaralari, iqlimi, mamuriy bwlinishi, mashh’ur shah’arlari, ularga olib 
boriladigan ywllar, ah’olisi va uning mashg’uloti, atoqli kishilari, savdo-sotiq va 
boshqa masalalar baёn etilgan. 
“Kitob masolik ul-mamolik” asarining asl matni uch marta 1870, 1927 va 
1967 yillari Leydenda chop etilgan. U Abulmah’osin Muh’ammad ibn Sad ibn 
Muh’ammad an-Naxchivoniy tarafidan XVI asrning ikkinchi yarmida fors tiliga 
tarjima qilingan, qwlёzma nusxalari Sankt-Peterburg va Toshkentda saqdanmoqda. 
 
7.3.15.“Kitob ul-masolik va-l-mamolik” 
Ushbu kitobning muallifi  İbn Havqal (vaf. 976 y.)dir. U wz davrining 
kwzga kwringan yirik geograf olimi va sayёh’i bwlgan. Olimning twla ismi 
Abulqosim ibn Havqal an-Nasibiy bwlib, nisbasiga kwra vchlm Shimoliy 
Mesopotamiyada joylashgan Nisibin shah’ridan chiqqan. 
İbn Havqal 943 yildan boshlab savdogar sifatida turli mamlakatlar Markaziy 
Afrika, İspaniya, İtaliya, Eron, Hindiston bwylab saёh’at qilgan.  U İstaxriy bilan 
shaxsan uchrashgan. Uchrashuv vaqtida İstaxriy gwёki undan wz asaridagi xato va 
chalkashliklarni xalos qilish va kaytadan ishlashni iltimos qilgan. 
“Men,-deb  ёzadi  İbn Havqal,- uning kitobidagi bir emas, bir necha 
xaritalarni tuzatdim, swngra ushbu wz kitobimni ёzishga qaror qildim. İstaxriy 
kitobida uchragan xatolarni tuzatdim, kitobimga bir nechta (yangi) xaritalarni ilova 
qildim va ularni izoh’lab berdim.” 
İbn Havqalning asari “Kitob ul-masolik va-l-mamolik” (“Ywllar va 
mamlakatlar h’aqida kitob”) ёki qisqacha “Kitob surat al-arz” (“Erning surati”) 
nomi bilan mashh’ur bwlib, Hamadoniylardan Sayfulla Ali I ga (945-967 y.) 
bag’ishoangan. Uni ёzishda muallif saёh’atlari vaqtida twplagan, savdogarlardan 
swrab-surishtirib yiqqan  materiallardan h’amda İbn Xurdodbeh’, al-Jayh’oniy, 
Qudama asarlaridan foydalangan. Kitobda tavsiflangan h’ar bir mamlakat va 
viloyatning xaritasi h’am berilgan. Masalan, Movarounnah’r qismiga ilova 
qilingan xaritada Jayh’un (Amudarё), Buxoro, Samarqand, Usrushana (Wratepa), 
İspijob (Sayram), shosh va Xorazm shah’arlari va viloyatlari tasvirlangan. Asarda 
turkiy va g’uzzlar, ularning mashg’uloti, shuningdek, Movarounnah’r shah’arlari, 
xalqlari xususida keltirilgan malumotlar nih’oyatda qimmatlidir. 

 
58
“Kitob ul-masolik va-l-mamolik” asarining arabcha matni ikki marta M.Ya. 
de Gue (1878) h’amda Kramers tarafidan (1938-1939) chop etilgan. Kramers 
nashri (u 1086 yili kwchirilgan va h’ozir İstambul kutubxonalaridan birida 
saqlanaёtgan mwtabar qwlёzmaga asoslangan) birmuncha nashr sifatida 
qadrlanadi.  
 
7.3.16.”Ah’san at-taqosim” 
”Ah’san at-taqosim” ёki “Ah’san at-taqosim fi marifat al-aqolim” 
(“İqlimlarni wrganishuchun eng yaxshi qwllanma”) nomli asar muallifi X asrning 
yirik geograf olimi al-Muqaddasiydir. Uning twliq ismi Abu Abdulloh’ 
Muh’ammad ibn Ah’mad ibn Abubakr al-Muqaddasiydir. Olim 947 yili Quddisi 
sharifda tug’ilgan, butun dunё musulmon mamlakatlari bwylab saёh’at qilgan va 
1000 yili vafot etgan.  
Al-Muqaddasiy saёh’at vaqtida twplagan h’amda boshqa manbalardan 
olingan aniq malumotlar asosida 985 yili wzining qimmatli asarini ёzib qoldirgan. 
Kitobning ikkita tah’riri mavjud. Birinchi tah’riri 986 yilda amalga oshirilgan 
bwlib Somoniylarga, 989 yilgi ikkinchisi esa Fotimiylarga bag’ishlangan. 
Asar muqaddima va ikki qismdan iborat. Muqaddimada muallif asarning 
ёzilish tartibini baёn etgan va wzidan avval wtgan geograf olimlarning asarlariga 
twxtalib wtgan. 
Birinchi qismda arab mamlakatlari, Arabiston yarim orolida joylashgan 
mamlakatlar İroq, Mesopotamiya, Suriya, Misr, Mag’rib h’amda Kichik Osiёning 
geografik h’olati, mashh’ur shah’arlari, osori atiqalari, ah’olisi va uning 
mashg’uloti, etiqodi h’amda urf-odatlari, ah’olidan twplanadigan soliq va jarimalar 
va ularning umumiy h’ajmi, shuningdek, h’ar bir mamlakat va viloyatning 
mamuriy tuzulishi h’amda mashh’ur kishilari h’aqida malumot berilgan. 
İkkinchi qismda Ajam mamlakatlari Xuroson, Seiston va Movarounnah’r 
tavsiflangan.   
”Ah’san at-taqosim” ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy h’amda madaniy h’aёtga oid 
qimmatli aniq malumotlari bilan blshqa geografik asarlardan ajralib turadi va arab 
mamlakatlari, shuningdek, Wzbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy h’amda siёsiy 
tarixini wrganishda muim manba bwladi. 
Asarning arabcha matni de Gue tomnidan 1877 yili chop etilgan edi. U yana 
1906 va 1967 yillari nashr etildi. 
 
7.3.18.”Tarixi Yaminiy” 
”Tarixi Yaminiy”
17
 (“Yamin ud-davla tarixi”) asarining ijodkori Utbiydir. 
Uning h’aqiqiy ismi Abu Nasr Muh’ammad ibn Abdujabbor Utbiy (taxm.961-1077 
ёki 1036 yy.) bwlib, asli Eronning Ray shah’ridan. Olimning xonadoni badavlat va 
nufuzli zodagonlardan bwlib, uning tog’alari Somoniylarning vaziri sifatida xizmat 
qilishgan. 
                                                 
17
 Ямин (араб) - ўнг қўл, Султон Маҳмудга Бағдод халифаси ал-Қодир (991-1031 йй.) томонидан берилган 
лақаб, фахрий ном.
 

 
59
Abu Nasr Muh’ammad Utbiy h’am yuqori davlat lavozimlarida turgan, 
Somoniylarning Xurosondagi noibi Abu Ali ibn Simjur (989-998 yy.), swngra 
Ziёriylardan
18
 Shams ul-Maoliy Qobus ibn Vushmagir (998-1030 yy.)ning shaxsiy 
kotibi, keyinchalik G’aznaviylardan
19
 Sabuktakin (977-997 yy.), Sulton Mah’mud 
(998-1030 yy.) h’amda Sulton Masud (1031-1041 yy.) saroyida xizmat qilgan. 
Masalan, Utbiy Sulton Mah’mudning elchisi sifatida (999 y.) Garchistonga
20
 
borgan, keyin Ganj rustakda
21
 soh’ib barid bwlib ishlagan va 1023 yili Sulton 
Mah’mudning amri bilan xizmatdan chetlatilgan. 
Manbalarda, xususan as-Saolibiy tazkirasida aytilishicha, al-Utbiy bir nechta 
yirik asar ёzgan. Lekin ulardan faqat bittasi ”Tarixi Yaminiy” nomli tarixiy asari 
saqlanib qolgan, xalos. Uning yana “Latoif al-kuttob” (“Kotiblarning latif swzlari”) 
nomli bwlib, u bizgacha etib kelmagan
22
.  
”Tarixi Yaminiy” amir Sabuktakin h’amda Sulton Mah’mud zamonida 
G’aznaviylar imperiyasi tarkibiga kirgan Afg’oniston, Xuroson, Xorazm va qisman 
Movarounnah’rning 975-1021 yillardagi ijtimoiy-isёsiy tarixini baёn etadi. Asarda 
Qoraxoniylarning Movarounnah’rni bosib olishi (992-996 yy.) h’aqida keltirilgan 
malumotlar benih’oyat qimmatlidir. 
Asar wrta asr tarixshunosligiga xos og’ir saj – nasriy qofiyali uslubda 
ёzilgan. Unda h’ukmron sinfning maqsad va manfaatlari h’imoya qilinadi, xususan 
Sulton Mah’mud va uning yaqinlari kwklarga kwtarib maqtaladi. Shuning bilan 
birga, tarixchi uzluksiz davom etgan urushlar, zulm, turli-tuman soliq va jarimalar 
tufayli xonavayron bwlgan meh’natkash xalqning og’ir turmushiga h’am ayrim 
wrinlarda kwz tashlab wtadi. 
   ”Tarixi  Yaminiy”  asarining  arabcha matni 1874 yili Deh’li, 1874 yili 
Buloq va 1883 yili Loh’ur shah’arlarida chop etilgan. Undan ayrim parchalar 
K.Shefer, T.Nёldeke, G.Elliot va N.Douson tomonidan frantsuz, nemis va ingliz 
tillariga tarjima qilingan. Kitobning forscha tarjimalari bwlib, eng durusti Abu 
Sharif Nosih’ al-Jorbozaqoniy qalamiga mansub. Bu tarjima Eronda 1856, 1956 va 
1966 yillari chop etilgan. Asarni Londonda 1858 yili Reynolds ingliz tiliga tarjima 
qilgan.