Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tаlim vаzirligi buxoro dаvlаt universiteti

u q a₀ +a₁ g’ x
Agar regressiya koeffitsiyenti a₁ musbat ishoraga ega bo’lsa, omil belgi x qiymatlari oshgan sari natijaviy belgi kichiklasha boradi va shunisi e’tiborliki, kamayish sur’ati doimo sekinlashadi va x®¥ cheksizlikka intilganda natijaviy belgi o’rtacha qiymati a₀ teng bo’ladi, ya’ni Agar regressiya koeffitsiyenti a₁ manfiy ishoraga ega bo’lsa, omil qiymati oshishi bilan natijaviy belgi qiymatlari kattalashadi, ammo o’sish sur’ati sekinlasha boradi va x®¥ `u q a₀.
Giperboloid regressiya tenglamasi bilan almashtirib, uni to’g’ri chiziqli ko’rinishga keltirish mumkin. Natijada, kichik kvadratlar usuliga binoan, normal tenglamalar quyidagi shaklga ega bo’ladi¹¹:
naqa₁∑zq∑y
Barcha omillar ta’siri iqtisodiy potensial rentabelligi darajasining umumiy o'zgarishiga teng: —0,10+0,37+0,55=+0,82.
Omilli tahlil korxonada mavjud bo'lgan ichki imkoniyatlami izlab topish imkonini beradi. Bizning misolimizda tahlil qilingan natijaviy ko‘rsatkich — korxona iqtisodiy salohiyati rentabelligining miqdori 0,82 %ga ortgan. Ammo uning yanada ortish imkoniyati bo‘lgan. Masalan, foydaning daromaddagi ulushi 2,30 % kamayganligi natija ko‘rsatkichini 0,10 % kamaytirib yuborgan. Agarda ushbu ko‘rsatkichning miqdori o‘tgan yilgi hajmda saqlanib qolganida, iqtisodiy salohiyat rentabelligi yana 0,10 % ortgan bo'lar edi. U holda uning haqiqiy miqdori 3,94 % emas, balki 4,04 bo'lar edi (3,94+0,10). Uning o'tgan yilga nisbatan farqi 0,82 % emas, balki 0,92 %ga (0,82+0,10) teng bo'lardi. U holda mazkur ko'rsatkichning o'sish sur’ati 126,3 % emas, balki 129,5 %.
4 04 (—— • 100 = 129,5) ni tashkil qilgan bo'lar edi.
Ko'rinib turibdiki,-omilli tahlilning amaliyotda qo'llanilishi hozirgi iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida, nafaqat nazariy, balki muhim amaliy ahamiyatga ega. Korxona iqtisodiy potensialini ifodalovchi ko'rsatkichlar bir-biri bilan uzviy bog'liq bo'lganligi tufayli uning samaradorlik darajasi ham ana shu ko'rsatkichlar ta’sirida shakllanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning iqtisodiy potensiali samaradorligini aniqlash uchun foyda summasini (F) uning to'la qiymatiga (Ip) bo'linadi. Agar uning qiymatini boshqa ko'rsatkichlar bilan bog'liq holda qaralsa, iqtisodiy potensial rentabelligiga ta’sir qiluvchi omillar soni ko'payishi mumkin. Ushbu ko'rsatkichga shu aniqlangan omillar ta’simi hisoblash uchun, eng avvalo, uning to'liq qiymatini keltirilgan va joriy xarajatlar summasining o'zgarishi bilan bog'liq omillami olish ham mumkin.
Iqtisodiy potensialning samaradorligiga yuqorida qayd etilgan omillaming ta’sirini hisoblash uchun quyidagi bog'liqlikdan foydalanishni tavsiya qilamiz:

bunda, F — foyda summasi; IpJx — joriy xarajatlar summasi; FI Ipjx— iqtisodiy potensial joriy xarajatlarining samaradorligi; Ip** — keltirilgan xarajatlar summasi; I p JX f Ip^ — iqtisodiy potensial joriy xarajatlarining keltirilgan xarajatlardagi hissasi; Ip4 — iqtisodiy potensialning umumiy qiymati; Ip?/ Ipk — iqtisodiy potensial keltirilgan xarajatlaming umumiy qiymatidagi hissasi.
Bu ijobiy holat. Nomoddiy aktivlardan mazkur korxona samarali foydalanmoqda. Nomoddiy aktivlaming samaradorligini to'g'ri baholash uchun natija ko'rsatkichi yoki foydaning umumiy hajmi emas, balki faqat nomoddiy aktivlardan foydalanish evaziga olingan natijaviy ko'rsatkichlardan foydalanilganda ulaming samaradorligini aniq baholash mumkin. Ammo ushbu ma’lumotlar hisob va hisobotlarda yetarli darajada aniq bo‘lmaganligi tufayli, hozircha mazkur natijaviy ko'rsatkichlaming umumiy hajmidan foydalanish maqsadga muvofiq.Tahlilning muhim vazifalaridan biri o'rganilayotgan har bir ko'rsatkichning o'zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar ta’sirini hisoblab topishdan iboratdir. Mazkur holatda eng muhim ko'rsatkichlardan biri nomoddiy aktivlaming rentabelligini ifodalovchi ko‘rsatkichdir. Shu tufayli ushbu ko'rsatkichga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash usullarini ko'rib chiqamiz. Tadqiqotlar ko'rsatdiki, nomoddiy aktivlar rentabelligi (Rna) o'zgarishiga quyidagi omillar ta’sir qilar ekan:
• foydaning daromaddagi ulushi (Fd);
• mahsulotning daromadlilik darajasi (Dm);
• nomoddiy aktivlaming natijaviyligi (Mna).
Omilli tahlil ichki imkoniyatlami ham axtarib topishga yo‘l ochadi. Bizning misolimizda nomoddiy aktivlar rentabelligini oshirishning ichki imkoniyati mavjud. Bu foydaning dar6maddagi ulushini ko'paytirishda namoyon bo‘ladi. Jumladan, ushbu ko'rsatkichning miqdori hech bo‘lmaganda o'tgan yil darajasida saqlanib qolinganda edi, nomoddiy aktivlaming rentabellik darajasi yana 6,1 % bandga ortgan bo'lar edi. U holda mazkur ko'rsatkichning haqiqiy miqdori 223,0 % emas, balki 229,1 ni (223,0 + 6,1), ko'rsatkichining o'tgan yilga nisbatan farqi esa 32,7 % emas, balki 38,8 %ni (229,1—190,3) tashkil qilgan bo'lur edi.
Demak, omilli tahlil o'rganilayotgan ko'rsatkichlaming ichki imkoniyatlarini topish-uchun asosiy dastaklardan biri sifatida namoyon bo'lar ekan.
Mehnat salohiyatidan samarali foydalanish mulk shaklidan qat’iy nazar, barcha xo'jalik yurituvchi subyektlar uchun o'ta muhimdir. Chunki mehnat qancha samarali bo'lsa, iqtisodiy ko'rsatkichlar shuncha yuqori bo'ladi. Shu tufayli ushbu guruh ko'rsatkichlami alohida baholash va tahlil qilish lozim. Mehnat salohiyati samaradorligi ham samaradorlikning umumiy tamoyiliga asoslangandir, ya’ni uni aniqlash uchun natijani (Q) mehnat salohiyati (Mp) nisbatiga bo'lish lozim. Ammo turli sohalarda natija ham har xil ko'rsatkichlar bilan o'lchanishi mumkin. Bu tahlilning vazifasi va ahamiyatidan kelib chiqadi. Bunda barcha sohaga umumiy bo'lgan ko'rsatkichlar tizimidan foydalanish ma’qul. Bunday ko'rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
1. Mehnat potensialining natijaviyligi.
2. Mehnat potensialining rentabelligi.
3. Mehnat potensialining daromadliligi.
Ushbu ko'rsatkichlarning har birini aniqlash yo'llarini alohida ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir.