O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi

5.3. Nisbiy miqdorlar to`g’risida tushuncha. 
Jamiyat taraqqiyotini nisbiy miqdorlarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. 
Hamma narsa taqqoslanishda bilinadi.
Ijtimoiy-iqtisoiy hodisalarni bilish va o`rganishda mutlaq miqdorlar 
muhim qurol vazifasini o`ynasa-da, ammo ular bilan cheklanib qolish mumkin 
emas. CHunki svodkalash natijasida olingan dastlabki mutlaq miqdorlar hodisa 
va jarayonlarning qanday suratda rivojlanayotganligini, ularning intensivligini 
tavsiflay olmaydi.
2001 yilda viloyatda 315 ming tonna don mahsuloti etishtirildi. Bu son 
umumiy mutlaq miqdor bo`lib, etishtirilgan donning oz yoki ko`pligini, 

---

43 
viloyatning belgilangan rejasi bajarilgan yoki bajarilmaganini bevosita ko`rsata 
olmaydi. Bu tomonlarni bilish uchun 2001 yildagi don mahsulotlari miqdorini 
oldingi ko`rsatkichlar yoki shu yilgi reja bilan taqqoslash kerak. Aynan shunday 
taqqoslash natijasida nisbiy miqdorlar olinadi. Taqqoslashda ko`pincha mutlaq 
miqdorlar qo`llaniladi. ayrim hollarda o`rtacha va nisbiy miqdorlar ham o`zaro 
taqqoslanishi mumkin. 
SHunday qilib, ikkita taqqoslama mutlaq miqdorni bo`lish natijasida 
olingan umumlashtiruvchi miqdor statistikada nisbiy miqdorlar deb ataladi.
Nisbiy miqdorlar har xil shakllari ifodalanish mumkin. ularning 
ifodalanish shakli bazis miqdorning (nisbat maxrajini) qanday birlikka 
tenglashtirib 
olinishiga 
bog’liqdir. 
SHunga 
qarab, 
nisbiy 
miqdorlar 
koeffitsientlarda, foizda, promilleda, prodetsimilleda ifodalanadi.

Agar bazis miqdor 1 ga tenglashtirib olinsa, u holda nisbiy miqdorlar 
koeffitsientda ifodalangan bo`ladi. masalan, 1991 yilda viloyatda 41,9 
mln.m
3
gaz qazib olingan bo`lsa, 2001 yilda uning miqdori 49 mln.m
3
dan oshdi. Agar 41,9 mlrd.m
3
bir birlik deb qabul qilinsa, u holda 49 
mln.m
3
necha birlikni tashkil etadi. Oddiy proportsiya tuzaiz:
;
0
,
49
1
9
,
41
х


170
,
1
9
,
41
0
,
49


х
birlikka teng. 
Demak, viloyat gazi shu davr ichida 1,17 martadan ortiqroq ko`paygan. 
* Agar bazis miqdor 100 ga tenglashtirilsa, uholda nisbiy miqdorlar foizda 
ifodalangan bo`ladi:
;
0
,
49
100
9
,
41
х


0
,
117
9
,
41
100
0
,
49



х
foiz. 
Bundan shunday xulosa chiqadiki, 1991 yilda har 100 birlikka 41,9 
mlrd.m
3
gaz qazib olingan bo`lsa, 2001 yilda esa bu son 49,0 mln.m
3
ni tashkil 
qilib, taqqoslanadigan baza miqdoriga nisbatan 17,0 foizga oshgan.
* Agar bazis miqdor 1000 ga tenglashtirilsa, u holda nisbiy miqdorlar 
promilleda (
0
/
00
)
2
ifodalangan bo`ladi:
;
0
,
49
100
9
,
41
х


1170
9
,
41
1000
0
,
49



х
promille. 
Nisbiy miqdorlarning ifodalanish turlari va ularning shartli ishoralari 
Bazis 
miqdor 
Nisbiy miqdorlarning 
ifodalanishi 
Ifodalanishlarning 
shartli belgilari 
Miso-
limizda 
1 
Koeffitsientlarda 
1/10 
1,170 
100 
Foizda 
0/00 
117,0 
1000 
Promilleda 
0/000 
1170 
10000 
Prodetsimilleda 
0/0000 
11700