O’zbekistоn respublikаsi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi I. Mislibаyev, F. Umarov yer osti konchilik ishlari texnologiyasi

Qazish tizimlari tasnifi (prof. A.P. Kilyachkov bo`yicha) 
7.1-rasm. Qazish tizimlari tasnifi 
 
 
 
 
 
 
 
7
1
-jadva
l 
Qazis
h
 
tizim
lari 
tas
n
if
i 
(p
rof
es
so
rlar 
A.
S
. 
B
u
rc
h
ak
ov 
va 
Y.
A.
 
Je
je
levs
k
iy 
b
o`
yicha)
 
Kovjoy 
sur
il
is
hi
ning 
qa
tl
am 
yoti
sh 
eleme
nt
lar
iga 
nis
ba
tan 
yo`
na
li
s
hi
C
ho`
ziql
i
k 
bo`
yicha
, 
tus
his
h 
bo`
yicha
, 
ko`
tar
il
is
h 
bo`
yicha
, 
diogana
l 
bo`
yicha
C
ho`
ziql
i
k 
bo`
yicha
, 
tus
his
h 
bo`
yicha
, 
ko`
tar
il
is
h 
bo`
yicha
, 
diogana
l 
bo`
yicha
C
ho`
ziql
i
k 
bo`
yicha
, 
tus
his
h 
bo`
yicha
, 
ko`
tar
il
is
h 
bo`
yicha
, 
diogana
l 
bo`
yicha
C
ho`
ziql
i
k 
bo`
y
icha
, 
tus
his
h 
bo`
yicha
, 
ko`
tar
il
is
h 
bo`
yicha
, 
diogana
l 
bo`
yicha
C
ho`
ziql
i
k 
bo`
yicha
, 
tus
his
h 
bo`
yicha
, 
ko`
tar
il
is
h 
bo`
yicha
, 
diogana
l 
bo`
yicha
C
ho`
ziql
i
k 
bo`
yicha
, 
tus
his
h 
bo`
yicha
, 
ko`
tar
il
is
h 
bo`
yicha
, 
diogana
l 
bo`
yicha
C
ho`
ziql
i
k 
bo`
yicha
, 
tus
his
h 
bo`
yi
cha
, 
ko`
tar
il
is
h 
bo`
yicha
, 
diogana
l 
bo`
yicha
C
ho`
ziql
i
k 
bo`
yicha
C
ho`
ziql
i
k 
bo`
yicha

---

210 
S
ur
il
ib 
bo
ra
digan 
kovjoyga 
nis
ba
tan 
qa
zis
h 
maydonida
tayyor
lov 
lahiml
ar
in
i 
o`
tkaz
is
h 
tar
ti
bi
B
ir
yo`
la 
(s
idi
rg`
as
iga)
B
ir
in
-ke
ti
n 
(s
tol
ba
li
) 
B
ir
yo`
la,
bir
in
-ke
ti
n 
(a
ra
las
h)
B
ir
yo`
la 
(ka
mer
ali
) 
B
ir
in
-ke
ti
n 
(q
is
qa
s
tol
ba
lar
bil
an)
B
ir
yo`
la,
bir
in
-ke
ti
n 
(ka
mer
a-
stol
ba
li
) 
B
ir
in
-ke
ti
n 
(s
tol
ba
li
) 
B
ir
in
-ke
ti
n 
B
ir
in
-ke
ti
n
Qa
zis
h 
kovjoyi
uz
unli
gi
Uz
un 
stol
ba
lar
bil
an
Qis
qa
kovjoy 
bil
an
Uz
un 
kovjoy
lar
bil
an
Qis
qa
kovjoyl
ar
bil
an
Qis
qa
kovjoyl
ar
bil
an
Qa
tl
amni
ng 
taba
qa
lar
ga
bo`
li
nis
hi
T
aba
qa
lar
ga
bo`
lm
as
da
n
Qiya
taba
qa
lar
ga
bo`
li
b
Gor
izonta
l,
ko`
nda
lang
-qiya 
taba
qa
lar
ga
bo`
li
b
 
 
7.4-§. Uzun stolbali qazish tizimlari 

---

211 
Uzun stolbalar bilan qazish tizimida qazish maydoni chegaralarida kon-
tayyorlov va qazish ishlari o`zaro bog`lanmagan holda olib boriladi. Qazish ishlari 
boshlangunga qadar qazish stolbasini bor bo`yicha barcha tayyorlov lahimlarini 
o`tkazish nihoyasiga yetkazilgan bolishi kerak. 
Stolbali qazish tizimlarining qo`llanishi shaxta maydonini qanday usulda 
qazishga tayyorlanganligiga bog`liq bolmaydi, ya`ni shaxta maydonini har qanday 
usulda tayyorlanganda ham qo`llanaveradi. Bunda kavjoy cho`ziqlik, tushish, 
ko`tarilish va diagonal bo`yicha turli yo`nalishlarda surilishi mumkin. 
Shaxta maydonini polli usulda tayyorlashda pol hududida joylashgan 
kavjoylar soni juft bo`ladi (2 yoki 4), yarusda esa bitta (lava-yarus), ikkita, ayrim 
hollarda uchta birin-ketin yoki alohida shamollatiladigan kavjoylar joylashgan 
bo`lishi mumkin. 
Qavatli tayyorlash usulida stolbali qazish tizimining bir nechta variantlari 
qollaniladi. Agar qavat qazish maydonlariga bolinma- sa, uning qanotida teskari 
yo`nalishda qazib olinadigan bitta kavjoy (lava-qavat) joylashgan boladi. Qavat 
qazish maydonlariga bolingan hollarda esa uning hududida, polli tayyorlash usulidagi 
kabi ikkita, ayrim sharoitlarda esa uchta kavjoy joylashgan boladi. Bunda qazish 
maydonidagi zaxiralarni qazish oraliq bremsbergi orqali amalga oshiriladi, qazish 
yo`nalishi esa to`g`ri yoki teskari bolishi mumkin. 
Polli va qavatli tayyorlashda qazish kavjoylari cho`ziqlik yo`nalishi bo`yicha 
joylashadi. 
Shaxta maydonini gorizontlar bo`yicha tayyorlashda kavjoy odatda tushish 
yoki ko`tarilish bo`yicha harakatlanadi (suriladi). Gorizont hududida ikkitadan 
to`rttagacha qazish kavjoylari joylashgan boladi. 
Uzun stolbali qazish tizimlarining bir necha variantlari mavjud bolib, 
ulardan turli kon-geologik sharoitlarda joylashgan qatlamli konlarni qazishda 
foydalaniladi. Quyida ushbu tizimlarning konchilik amaliyotida keng qollanilayotgan 
variantlari to`g`risida ma`lumotlar keltiriladi. 

---

212 
7.4.1-§. Uzun stolbali qazish tizimi - lava-qavat (lava-yarus) 
Bu qazish tizimida qavat (yarns) shtreklari kapital (pol bremsbergidan qavat 
(pol) chegarasigacha o`tiladi va ular kesuvch pech orqali tutashtiriladi. Bunda qavat 
(yarus) balandligi 150 300 m, stolba uzunligi esa 1—2 km bo`lishi mumkin. 
Stolbani tayyorlash qatlamli (7.2-rasm) yoki maydon kon- tayyorlov 
lahimlari (7.3-rasm) yordamida amalga oshiriladi. 
Qatlamli usulda stolbani tayyorlash sxemasi bo`yicha tashis` shtreki 
konveyer prosekiga parallel, ular orasida ko`mir saqlovchi butunliklar qoldirib yoki 
kengligi 15—20 m bolgan toshdevor tiklab o`tiladi. Ko`mir saqlovchi butunlik va 
toshdevor har 30 m masofada prosek bilan pechlar orqali tutashtiriladi. Tashish 
shtreki lava surilishi mobaynida tugatilib (qolatilib) boradi, prosekdan esa pastda 
joylashgan stolbani qazishda shamollatish shtreki sifatida foydalaniladi. 
Maydon usulida stolbani tayyorlash sxemasida qatlam ostida joylashgan 
puch jinslar orasidan tashish va shamollatish shtreklari o`tkaziladi, ko`mir 
qatlamlarda esa konveyer va shamollatish shtreklari o`tkaziladi. Maydon va qatlam 
lahimlari o`zaro gezen` yoki kvershlaglar orqali tutashtiriladi. Maydon usulida 
stolbani tayyorlash, asosan, qatlam yon jinslari yumshoq bolganida qollaniladi. 
7.2-rasm. Stolbani qatlamli lahimlar yordamida tayyorlash: 1- yuk tashuvchi shtrek; 2-
shamollatuvchi shtrek; 3 - lava; 4-keyingi (pastki) stolbada tayyorlanadigan kesuvchi pech. 

---

213 
7.3-rasm. Stolbani maydon lahimlari yordamida tayyorlash: 1 - yuk tashuvchi maydon 
shtreki; 2 - qatlamli konveyerli shtrek; 3 - gezenk yoki oraliq kvershlag, 4 - lava; 5 - qatlamni 
shamollatuvchi shtrek; 6 — shamollatuvchi maydon shtreki. 
Uzun stolbali qazish tizimining ushbu varianti qatlamning qalinligi 0,6 dan 
2,5 m gacha bolgan, ship jinslari turg`unligi o`rtacha va turg`un, har qanday 
gazdorlikka ega bo`lgan yotiq va qiya joylashgan qatlamlarni qazib chiqarishda 
qo`llaniladi. Agar qatlam zaminida joylashgan jinslar qavarish xususiyatiga ega 
bo`lsa, u holda ushbu qazish tizimini qollash tavsiya etilmaydi.