Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkеnt davlat

 
7-modul. FOYDALI QAZILMA KONLARINI
GEOLOGIK-IQTISODIY BAHOLASH 
 
Modul boʻyicha reja: 
7.1. Foydali qazilma konlarini geo-iqtisodiy baholash tamoyillari, 
bosqichlari. 
7.2. Konditsiyalar. 
7.3. Zaxiralarni hisoblash usullari. 
 
Tayanch soʻz va iboralar: geologik-iqtisodiy baholash, baholash 
tamoyillari, baholash bosqichlari, konlarning sanoat uchun ahamiyati, 
sanoat ahamiyatini aniqlash omillari, ijtimoiy-iqtisodiy omillar, togʻ-
geologik omillar, iqtisodiy-geografik omillar, konditsiya, sanoat talabi, 
minimal sanoatbop miqdor, bort miqdor, minimal qalinlik, zararli 
komponent, qoʻshimcha komponent, zaxiralar klassifikatsiyasi, zaxira 
toifalari, B toifa, C
1
toifa, C
2
toifa, bashoratlangan resurslar, P
1
toifa, P
2
toifa, zaxira hisoblash usullari, zaxiralarni chegaralash, statistik usul, 
geologik bloklar usuli, ekspluatatsion bloklar usuli, qirqimlar usuli. 
 
7.1. Foydali qazilma konlarini geo-iqtisodiy baholash
tamoyillari va bosqichlari 
 
 Umumiy qoidalar 
Yer osti boyliklari davlat mulki hisoblangan bozor iqtisodiyoti 
sharoitida, konlarni geologik-iqtisodiy baholashning bosh maqsadi – 
ularning zaxiralarini hisoblash uchun konditsiyalarni asoslash va 
mamlakat ehtiyojini qondiruvchi mineral xomashyo manbalari sifatida 
iqtisodiy ahamiyatini aniqlashdir. Geologiya-qidiruv ishlarining barcha 

---

113
bosqichlarida konlarni toʻgʻri va oʻz vaqtida geologik-iqtisodiy baholash 
ulardan oqilona foydalanishning asosi boʻlib xizmat qiladi. 
Foydali qazilmalarni qidirish bosqichidan boshlab konlarni geologik-
iqtisodiy baholash geologiya-qidiruv ishlari har bir bosqichining 
ajralmas tarkibiy qismidir. 
Qidirish va baholash ishlari tugaganidan soʻng, ularning natijalariga 
koʻra, tadqiqot obyektida razvedka ishlarini olib borish maqsadga 
muvofiqligi aniqlanadi yoki obyektni salbiy baholash asoslanadi, 
razvedka ishlarini olib borish navbatlari va maqsadga muvofiqligi 
aniqlanadi yoki bundan keyin bajariladigan ishlarning toʻxtatilishi 
toʻgʻrisida asosli qaror qabul qilinadi.
Razvedka ishlari tugaganidan 
soʻng obyektning iqtisodiy ahamiyati yanada aniqlanadi, zaxiralarni 
hisoblash uchun konditsiyalar belgilanadi, kondagi zaxiralar tasdiqlanadi 
va u sanoatda oʻzlashtirishga topshiriladi. Ishlab turgan togʻ-kon 
korxonalarida oʻtkazladigan ekspluatatsion razvedka ishlari jarayonida 
konning ayrim uchastkalari va bloklarida ularning togʻ-geologik va 
texnik-iqtisodiy koʻrsatkichlarini aniqlash uchun geologik-iqtisodiy 
baholash ishlari oʻtkaziladi. Bundan tashqari, tarmoqning mineral 
xomashyo bazasi oʻzgarganda, togʻ korxonasi mahsulotining narxlari 
darajasi oʻzgarganda, yangi texnologiyalar paydo boʻlganda va kon 
sanoati iqtisodiyotini sezilarli oʻzgartirib yuboruvchi boshqa shart-
sharoitlar yuzaga kelganda, konlarni geologik-iqtisodiy qayta baholash 
ishlarini oʻtkazish zarurati tugʻiladi. 
Geologik-iqtisodiy baholash vazifalariga foydali qazilma konlarining 
nisbiy xoʻjalik samaradorligi va sanoatda oʻzlashtirishga jalb etish 
navbatini aniqlash kiradi, shuningdek, ishlab chiqarishga balansdan 
tashqari zaxiralarni yoki yangi konditsion ma’danlarning zaxiralarini 
jalb qilish yoʻli bilan ishlab turgan kon korxonalarida ishlab chiqarish 
hajmini oshirish masalalarini hal qilish kiradi. 
Foydali qazilma konlarini razvedka qilish va geologik-iqtisodiy 
baholash jarayonida asosan quyidagi tamoyillarga amal qilinadi. 
Mineral xomashyoga boʻlgan talabni maksimal darajada qondirish. 
Ayrim korxonalar va sanoat tarmoqlarining mineral xomashyoga 
boʻlgan ehtiyoji balans metodi bilan, tovar mahsulotni ishlab chiqarish 
va ishlatish hajmidan kelib chiqib aniqlanadi. Kerakli darajada 
samaradorlikni ta’minlay olmaydigan konlar, ularni ishlatish uchun 
muvofiq texnik va iqtisodiy shart-sharoitlar yaratilgunga qadar rezervda 
hisoblanadi. 

---

114
Konkret xomashyoga boʻlgan ehtiyojning optimal darajasi. Ushbu 
tamoyil faqat ushbu xomashyodan foydalanish koʻproq foyda 
keltiradigan sohalar uchun aniqlanadi. Barcha boshqa holatlarda 
xomashyoga boʻlgan ehtiyojni qondirish tabiiy resurslarni almashtirish 
va oʻzaro almashtirishni hisobga olgan holda aniqlanadi. 
Tovar qiymatiga ega boʻlgan, soʻnggi mahsulotlarni olishda minimal 
sarf-xarajatlar qilib, tabiiy resurslardan maksimal darajada 
foydalanish. Konlarni baholash ularning zaxiralaridan toʻliq va 
kompleks foydalanishni hisobga olgan holda olib borilishi lozim. 
Buning uchun birinchi navbatda, geologiya-qidiruv ishlarini yuqori sifat 
bilan bajarish, ayniqsa razvedka qilingan zaxiralar miqdori va sifati 
haqidagi ma’lumotlarning ishonchliligini ta’minlash zarur. Ikkinchidan, 
razvedka qilingan mineral xomashyodan optimal darajada foydalanish 
va atrof muhitni muhofaza qilish zarur. Bu shartlar baholash ishlarini, 
foydali qazilmalarni qazib olish va qayta ishlashning eng mukammal 
texnika va texnologiyasi bazasida va sarf-xarajatlarning muvofiq 
darajasini hisobga olgan holda olib borishni taqozo qiladi.