Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkеnt davlat

7.3.4. Geologiya-qidiruv parametrlarining kesimlar boʻyicha 
oʻrtacha koʻrsatkichlarini hisoblash va ularni yon atrofdagi zamin 
hajmiga tatbiq qilish usullari 
Zaxiralarni 
hisoblash 
uchun 
boshlangʻich 
geologiya-qidiruv 
parametrlari boʻlib, foydali qazilma tanasining(blokining) hajmi, uning 
hajmiy massasi, hisoblanayotgan hajmdagi foydali komponentning 
oʻrtacha miqdori va koʻpincha, zaxiralarni hisoblash uchun belgilangan 
tuzatish koeffitsiyentlari xizmat qiladilar. 
Foydali qazilma tanalari yoki hisob bloklarining hajmlarini aniqlash 
tanlangan hisob-kitob usuli bilan bogʻliq boʻladi. Zaxiralarni kesimlar 
usulida hisoblashda, hajmlar ikkita yonma-yon joylashgan kesimlardagi 
foydali qazilmaning oʻrtacha maydonini ular orasidagi masofaga 
koʻpaytmasi sifatida hisoblanadi. 
Zaxiralarni bloklar usulida hisoblashda hajmlar bloklarning vertikal 
yoki gorizontal proyeksiyalardagi boʻylama yuzalarda oʻlchangan 
maydonlarini foydali qazilmaning blok doirasidagi oʻrtacha qalinligiga 
koʻpaytmasi sifatida hisoblanadi. Bloklarni vertikal yoki gorizontal 
tekislikka proyeksiyalashda vujudga keladigan ularning haqiqiy 
maydonlardan farqlanish xatoliklarini kompensatsiya qilish uchun 
haqiqiy emas, mos ravishda vertikal yoki gorizontal qalinliklaridan 
foydalaniladi. Foydali qazilmaning haqiqiy, gorizontal va vertikal 

---

137
qalinliklarini burgʻilash quduqlari boʻyicha oʻlchashda, burgʻilash 
quduqlarining oʻlchangan zenit va azimutal ogʻish burchaklari hisobga 
olinadi. 
Hajmiy massalarning oʻrtacha miqdorini hisoblash oʻrta arifmetik 
usulda, laboratoriyada aniqlangan koʻpsonli oʻlchovlar (100 va undan 
ortiq) boʻyicha hisoblanadi. Hisoblangan oʻrtacha hajmiy massa 
toʻgʻridan-toʻgʻri 
massivning 
oʻzida 
(marksheyderlik 
usulida) 
aniqlangan nazorat oʻlchovlarining natijalari bilan solishtiriladi va kerak 
boʻlganda, laboratoriya namunalarida hisobga olinmagan darzlilik yoki 
mikrogʻovaklik uchun tuzatishlar kiritiladi. Foydali qazilmalarning hajm 
boʻyicha massasi tabiiy namlik uchun tuzatish kiritib (quruq namunadagi 
yoʻqotilgan massaning nam namuna massasiga nisbati) quruq holat 
uchun hisoblanadi. Ogʻir komponentlarining miqdori koʻp va 
oʻzgaruvchan boʻlgan foydali qazilmalar uchun, ishonchli miqdordagi 
namunalarning sinov va analizlari natijalariga koʻra hajmiy massaning 
ogʻir komponentlar miqdoriga bogʻliqligini ifodalovchi nomogrammalar 
tuziladi va ular boʻyicha bloklardagi oʻrtacha hajmiy massalar 
aniqlanadi. 
Foydali (va zararli) komponentlarning razvedka kesimlari boʻyicha 
miqdorlari namunalarni analiz qilish natijalari boʻyicha yoki yadroviy-
fizik usullar bilan foydali qazilmaning tub yotqiziqlarida aniqlanadi. 
Umumiy hollarda oʻrtacha miqdor amalda namunalangan qalinlik uchun 
oʻrtacha muvozanatlashtirilgan holda hisoblanadi. 
Geologiya-qidiruv ishlari amaliyotida blok boʻyicha oʻrtacha 
miqdorni hisoblash uchun amalda namunalangan qalinlik boʻyicha 
oʻrtacha muvozanatlashtirilgan statistika usuli qoʻllaniladi. Oʻrtacha 
muvozanatlashtirilgan usul oʻrtacha arifmetik usuldan afzalroq. Chunki 
oʻrtacha muvozanatlashtirilgan baholar har qanday holda ham 
oʻzgarmay oʻz kuchini yoʻqotmaydi.
Ogʻirlik funksiyasini tanlash muammosi bilan «toʻfoniy namunalar» 
deb atalmish muammo uzviy bogʻliqdir. Foydali minerallarning oʻta boy 
toʻplamlari juda kichik oʻlchamlarga ega boʻlganligi tufayli toʻfoniy 
namunalar boshqa namunalardan oʻzining amaliy ta’sir etish doirasi 
oʻlchamlarining nihoyatda kichikligi bilan farq qiladi. 
Toʻfoniy namunalarni aniqlash va hisobga olish matematik statistika 
usullarini qoʻllashga asoslangan. Bu usullar oldindan bilib turib, blok 
boʻyicha oʻrtacha miqdor koʻrsatkichini kamaytirishni koʻzda tutadi 
(agar shu miqdor tasdiqlanmasa farq katta boʻlmasligi uchun). Aslida 
esa tasdiqlanmaslik xavfini ilmiy asoslash uchun hech boʻlmasa, blok 

---

138
boʻyicha oʻrtacha miqdorni aniqlashdagi xatolik bilan bogʻliq boʻlgan 
iqtisodiy yoʻqotishlar funksiyalarini bilish kerak. Bunday funksiyalar 
aniqlanmas ekan, har qanday oldini olishlar, geologiya-qidiruv ishlari 
amaliyotini umumlashtirishga asoslangan «irodaviy usul» boʻlib 
qolaveradi. 
Toʻfoniy namunalarni ajratish va hisobga olishning ilmiy asosi 
boʻlib, blok boʻyicha oʻrtacha miqdor bahosining dispersiyasini 
minimizatsiya qilish tamoyili xizmat qiladi. 
Toʻfoniy namunalarni hisobga olish, odatda, kon boʻyicha 
zaxiralarning koʻpayib ketishini emas, balki ayrim blok boʻyicha 
oʻrtacha miqdorlarning koʻpaytirib koʻrsatilishining oldini olish 
maqsadida qilinadi. Shuning uchun, an’anaga zid ravishda, ayrim 
bloklar boʻyicha oʻrtacha miqdorning ataylab kamaytirilishi natijasida 
paydo boʻladigan zaxiralar kamomadi kon boʻyicha hamma hisob 
bloklariga, ulardagi zaxiralarga proporsional tarzda inobatga olinmagan 
zaxiralarni joylashtirish yoʻli bilan toʻldiriladi.