Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkеnt davlat

E 
subtoifasi 
(sanoatbop) 
mavjud 
boʻlgan 
sotsial-iqtisodiy 
sharoitlarda va togʻ-kon texnologiyasi holatida foydalanish uchun 
rentabelli boʻlgan resurslarni oʻz ichiga oladi. 
M subtoifasi (chegaraviy yoki deyarli sanoatbop) yaqin kelajakda, 
juda qulay sharoitlarda esa hozirgi vaqtda ham foydalanish uchun 
yaroqli boʻlishi mumkin boʻlgan resurslarni oʻz ichiga oladi. 
S subtoifasi (nosanoatbop yoki shartli sanoatbop) ma’lum konlardagi 
qolgan resurslarni oʻz ichiga oladi. Ushbu toifadagi zaxiralar kelajakda 
sanoat ahamiyatiga ega boʻlishi mumkin. 
 
7.3.2. Zaxiralarni hisoblash usullari 
Zaxiralarni hisoblash nafaqat hisoblash operatsiyalarining yigʻindisi, 
balki geologiya-qidiruv ishlari jarayonida olingan barcha geologik, 
geofizik, geokimyoviy va boshqa eksperimental ma’lumotlarni xar 
tomonlama tahlil qilish va umumlashtirishdir. Zaxiralarni hisoblash 
natijasida konning uni oʻrganishda erishilgan mufassalikni aks ettiruvchi 
geologik-sanoat modeli yaratiladi; foydali qazilmalarning va ulardagi 
foydali komponentlarning zaxiralari va bashoratlangan resurslari, 
zaxiralarning 
umumiy 
raqamlari 
va 
muhim 
geologiya-qidiruv 
parametrlarining bloklardagi oʻrtacha koʻrsatkichlarining ishonchliligi 
baholanadi. 
Foydali qazilma konlarini baholashdagi xatoliklar, odatda, 
zaxiralarni hisoblash metodikasidagi nuqsonlar emas, balki, konning 
geologik 
strukturalardagi 
pozitsiyasi 
haqida, 
foydali 
qazilma 
uyumlarining morfologik xususiyatlari yoki ularning geologik tuzilish 
elementlari bilan bogʻliqligi haqidagi notoʻgʻri geologik tasavvurlar 
natijasida kelib chiqadi. 
Geologik adabiyotlarda zaxiralarni hisoblashning yigirmadan ortiq 
usuli keltirilgan. Ular bir-birlaridan shakli boʻyicha murakkab boʻlgan 

---

132
foydali qazilma tanasini, hajmi boʻyicha kattaligi teng boʻlgan, biroq 
shakli jihatidan oddiyroq boʻlgan geometrik jismlarga almashtirish 
metodi va razvedka kesimlaridan olingan eksperimental ma’lumotlarni 
ular atrofidagi foydali qazilmalar hajmiga tatbiq etish usuli bilan farq 
qiladi. Geologiya-qidiruv amaliyotida uch usul keng qoʻllaniladi: 
kesimlar, bloklar va statistik metodlar. Eksperimental tadqiqotlar 
natijasida aniqlanganki, zaxiralarni hisoblashning turli usullarini 
qoʻllash bilan bogʻliq boʻlgan xatoliklar, hisoblash parametrlarini 
aniqlashdagi hisoblashning texnik operatsiyalari va ayniqsa oʻxshatishlar 
bilan bogʻliq boʻlgan xatoliklar kattaligidan koʻp boʻlmaydi. Shuning 
uchun har bir konkret hol uchun zaxiralarni hisoblashning shunday 
usulini tanlash kerakki, bunda konning geologik tuzilishi xususiyatlari 
maksimal darajada hisobga olingan boʻlsin hamda hisoblash jarayoni 
bilan bogʻliq boʻlgan vaqt va mablagʻlar sarfi kamroq boʻlsin. 
Zaxiralarni hisoblashning eng mas’uliyatli operatsiyalari boʻlib, ularning 
chegaralarini aniqlash va bloklarga boʻlish, razvedka kesimlari boʻyicha 
hisob parametrlarining oʻrtacha koʻrsatkichlarini hisoblash va ularni 
kesimlar atrofidagi foydali qazilma hajmlariga tatbiq etish hisoblanadi. 
Zaxiralarni hisoblashning asosiy usullari quyidagilardir: 
1. Statistik (oʻrta arifmetik) usul. 
2. Geologik bloklar usuli - yetakchi geologik-sanoat parametrlari 
(qalinlik, miqdor, yotish sharoiti, chuqurligi, texnologik xususiyatlari va 
b.) yaqinligi asosida hisoblash bloklarini ajratish va chegaralab, foydali 
qazilma zaxiralarini hisoblash. 
3. Ekspluatatsion bloklar usuli - zaxiralarni hisoblashning geologik 
bloklar usulining turi. Ular ekspluatatsiya davrida ajratilib, geologik 
bloklardan kichikroq va 2-3-4 tomonlaridan togʻ inshootlari bilan 
chegaralangan boʻladilar. 
4. Geologik kesimlar usuli.