Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkеnt davlat

7.3.3. Zaxiralarni chegaralash va bloklarga ajratish 
Hozir amal qilayotgan tasnifga binoan, foydali qazilma zaxiralari 
belgilangan chegaralarda (konturlarda) hisoblanadi. Hisob chegaralarini 
belgilash, 
tasdiqlangan 
konditsiya 
talablariga 
binoan, 
foydali 
qazilmalarning konkret geologik strukturalardagi yotish sharoitlari va 
fazoviy joylanish qonuniyatlarini aks ettiruvchi, barcha geologik 
ma’lumotlarni maksimal darajada hisobga olgan holda bajariladi. 
Zaxiralarni chegaralash (geometrizatsiyalash) balans zaxiralarini 
balansdan tashqari zaxiralardan va ularni qamrovchi jinslardan
ajratuvchi umumiy sanoat chegaralarini oʻtkazishdan iborat. Umumiy 

---

133
chegaralar doirasida geologik va texnologik jihatdan bir jinsli uchastka 
va bloklar ajratiladi. Ular tuzilishi, tarkibi, morfologiyasi yoki foydali 
qazilmaning razvedka qilinganlik darajasi bilan farq qiladi. Geologik va 
texnologik jihatdan bir xil bloklarni ajratish «blokirovka» deb yuritiladi 
(21- va 22-rasmlar). 
Geologiya-qidiruv ishlari natijalariga koʻra zaxiralarni chegaralash 
ketma-ket olib boriladi (oldin qidiruv inshootlari bilan kesishmalaridan, 
soʻng razvedka kesimlaridan va nihoyat boʻylama yuzalardan, ya’ni 
butun kon hajmi boʻyicha) (23-rasm). 
Foydali qazilmalarning yonma-yon joylashgan ma’danli oraliqlarini 
oʻzaro ishonchli biriktirish uchun ularning foydali qazilmaning bitta 
uyumiga tegishli ekanliklariga ishonch hosil qilish kerak. Agarda 
bunday ishonch boʻlmasa, bir butun chegarada ayrim ma’dan tanalari 
emas, balki geologik bir xil, bir-biriga yaqin strukturaviy pastroq 
darajadagi ma’danli jismlardan iborat oraliqlar birlashtiriladi. Foydali 
qazilmalarning ichki tuzilishi, morfologiyasi va ayrim uyumlarning 
yotish 
sharoitlari 
haqidagi 
tasavvurlarni 
asoslovchi 
daliliy 
ma’lumotlarni, konning eng tipik uchastkalaridagi kuzatuvlarni tanlab 
mufassallashtirish yoʻli bilan olish mumkin. Keyinroq bunday 
uchastkalardan etalon sifatida foydalaniladi, kuzatuvlar esa oʻxshashlik 
tamoyili asosida bir xil geologik tuzilishli uchastkalarga tatbiq etiladi. 
Shunday qilib, zaxiralarni koʻndalang va boʻylama razvedka kesimlarida 
chegaralashning asosiy vazifasi – razvedka toʻrining qabul qilingan 
zichligi sharoitida strukturaviy elementlarini geometriyalashtirish 
mumkin boʻlgan foydali qazilma tuzilishining muayyan darajasini 
topishdan iborat.
Kesimlar boʻyicha zaxiralarni chegaralashdan oldin geologik 
ma’lumotlarni 
umumlashtirish, 
ma’dan 
joylashgan 
geologik 
strukturalarni chizib, ularni oʻzaro bogʻlash kerak. Chunki ular turli 
yoʻnalishlarda yaxshi kuzatiladi va ularga joylashgan foydali qazilma 
tanalariga nisbatan kattaroq oʻlchamlarga ega. 
Zaxiralarni chegaralashning hamma holatlarida iloji boricha rasmiy 
geometrik usullardan (yonma-yon kesishmalar oraliq masofasining 
yarmi, toʻrtdan biri va h.k) foydalanishdan qochish kerak. Ular geologik 
ma’lumotlardan foydalanish imkoniyati batamom tugallangandan soʻng 
ishlatilishi mumkin. Biroq ichki va tashqi chegara oraligʻidagi masofani 
tanlash yoki tashqi chegarani oʻtkazish usuli ham ma’lum geologik 
qonuniyatlarni umumlashtirishga asoslanishi kerak. 

---

134