O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T normuradov, B. E umirzaqov, A. Q tashatov
Yorug‘lik mikroskopining ishlash prinsipi va ishlash chegaralari
Download 4.16 Mb. Pdf ko'rish
|
NANOTEXNOLOGIYA ASOSLARI (UMUMIY) 22.06.2020
|
6.3. Yorug‘lik mikroskopining ishlash prinsipi va ishlash chegaralari
Insonning ko‘zi 1 – 1,5 burchak ostida joylashgan ikki nuqtani ajrata oladi. Agar burchak kichik bo‘lsa, bu ikki nuqta birlashib ketadi. Bu nuqtalar bir – 152 biridan 0,1 mm masofada joylashgan bo‘ladi va bu masofa ruxsat etilgan masofa deb nomlanadi. Linza (lupa) lardan foydalanish amalda 20 – 25 marta kattalashtirish imkonini beradi va buning oqibatida ruxsat etilgan masofa kichrayadi. Ruxsat etilgan masofaga teskari kattalikni ajrata olish qobiliyati deb ataladi. Yorug‘lik mikroskopining ishlash prinsipini qisqacha ko‘rib chiqamiz. 6.7 а – rasmda yorug‘lik mikroskopining prinsipial optik sxemasi keltirilgan. Yorug‘lik manbaidan yorug‘lik dastasi (1) kondensorlangan linza (kondensor) 2 ga yo‘naltiriladi, bu linza dastani konsentrlab obyekt (3) tomon yuboradi. Bu obyektning turli elementlari turli xil yutish qobiliyatiga ega. Demak yorug‘lik dastasi obyektning turli qismlaridan o‘tishi natijasida uning intensivligi yoki spektral tarkibi har xil bo‘ladi. 6.7 – rasm. Yoritiladigan mikroskoplar optik sistemasining prinsipial sxemasi: a – yorug‘lik mikroskopi; b – magnit linzali elektron mikroskopi; v – elektrostatik linzali elektron mikroskopi. Keyingi linza – obyektivli (obyektiv) 4 linza obyektning (5) oraliq kattalashtirilgan tasvirini hosil qiladi. Bu tasvir proyeksion linza (okulyar – 6) uchun obyekt vazifasini bajaradi. Okulyar oraliq tasvirning kattalashtirilgan ko‘rinishini, ya’ni yakuniy tasvirni (7) shakllantiradi. Ko‘rinib turganidek berilgan xolatda haqiqiy tasvir yuzaga keladi va uni fotoplastinka yoki kinoplyonkaga yozib 153 qo‘yish mumkin. Tasvirni bevosita kuzatish (odam ko‘zi yordamida) lozim bo‘lgan hollarda yorug‘lik nurlarining harakat trayektoriyalari boshqacha bo‘lishi lozim, chunki mikroskop yana bir optik asbob – odam ko‘zining setchatkasida yakuniy haqiqiy tasvirni hosil qiladi. Mikroskop beradigan to‘liq kattalashtirish obyektiv kattalashtirishi (100 – 110 dan katta emas) va okulyar kattalashtirishlarining (15 – 16) ko‘paytmasiga teng, ya’ni kattalashtirishning qiymati 1600 – 1700 bo‘lishi mumkin. Albatta linzalarning optik kuchini kattalashtirib yoki qo‘shimcha linza qo‘shib kattalashtirish qiymatini oshirish mumkin. Biroq bu amalda foydasizdir, chunki yorug‘lik linzalarida ham elektron linzalar kabi aberratsiyalar mavjud. Aberratsiyalar ta’sirida nuqtaviy obyektning tasviri qandaydir figura ko‘rinishida hosil qilinishi mumkin. Biroq aytib o‘tish kerakki, zamonaviy texnika juda kichik aberratsiyali optik sistemalarni yaratishga imkon beradi va ular mikroskopda olinadigan tasvir sifatiga katta ta’sir qilmaydi. Bu yerda asosiy rolni yorug‘likning to‘lqin xossasi bilan bog‘liq bo‘lgan difraksiya xodisasi o‘ynaydi. Simmetriya o‘qida joylashgan nuqtaning tasvirini biror bir aberratsiyalardan xoli ideal linza yordamida hosil qilmoqchi bo‘lsak, yorug‘lik difraksiyasi tufayli u yorug‘ dog‘ va uning atrofida joylashgan qorong‘u va yorug‘ xalqalardan iborat bo‘ladi. Bu xalqalarning ravshanligi markazdan uzoqlashgan sari kamayib boradi. Oqibatda tasvir tekisligining radius bo‘yicha yoritilganligining taqsimoti 6.8 – rasmda keltirilgan ko‘rinishda bo‘ladi. 6.8 – rasm. Difraksiya mavjud bo‘lganda yoritilganlikning taqsimoti. Agar linza bir – biridan d masofada joylashgan ikki nuqtaning tasvirini hosil qilayotgan bo‘lsa, bu masofaning kamayishi markaziy difraksion xalqalarning bir – 154 biri ustiga tushib qolishiga olib keladi. Oxir oqibatda minimal d р masofaga yetgandan keyin ular qo‘shilib ketadi va ikki nuqta mavjudligini aniqlash mumkin bo‘lmay qoladi. Shuning uchun bundan keyingi kattalashtirish tasvirning sifatini oshira olmaydi. d р ni aniqlash uchun to‘lqin optikasida quyidagi formuladan foydalaniladi: sin 61 , 0 n d p (6.7) bu yerda – foydalanilayotgan yorug‘likning to‘lqin uzunligi; n – buyum sohasidagi sindirish ko‘rsatkichi; – linzaning apertur burchagi, bu burchak linzaning o‘lchamlari va obyektdan linzagacha bo‘lgan masofa bilan aniqlanadi. Mikroskopning eng kichik ruxsat etilgan masofasi d р uning sifatini belgilaydi. Agar 560·10 -7 см, = 60 – 70 , obyekt sindirish ko‘rsatkichi (n 1,5 – 1,6) га teng suyuqlikka joylashirilgan bo‘lsa, d р = 0,18 – 0,2 mkm bo‘ladi. Bunday ajrata olish qobiliyatiga ega bo‘lgan mikroskoplarni yaratish juda katta yangiliklar qilishga turtki bo‘ldi. Jumladan shu mikroskoplar yordamida bakteriyalarning mavjudligi va ularning formasi xaqida ma’lumot olindi. Ammo bu mikroskoplarning ajrata olish qobiliyati chegaralangan bo‘lganligi uchun yangi elektron mikroskoplarni yaratishga extiyoj paydo bo‘ldi. Download 4.16 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|