O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. E. Mamarajabov, sh sh. Adinayev, R. A. Razzokov

kompyuter va kompyuterlar tarmog‘i apparat qismining ishini 
tashkil qilish va profilaktika ishlarini bajarish.  

---

122 
Tizimli dasturiy ta’minot (system software) – kompyuterning va 
kompyuter tarmoqlarining ishini ta’minlovchi dasturlar majmuasidir. 
Tizimli dasturiy ta’minot ikkita tarkibiy qismdan - asosiy (bazaviy) dasturiy 
ta’minot va yordamchi (xizmat kо‘rsatuvchi) dasturiy ta’minotdan iborat. Asosiy 
dasturiy ta’minot kompyuter bilan birgalikda yetkazib berilsa, xizmat kо‘rsatuvchi 
dasturiy ta’minot alohida, qо‘shimcha tarzda olinishi mumkin.
Endi kompyuterning dasturiy ta’minoti bilan tanishib chiqaylik. Barcha 
dasturiy ta’minotlarni uchta kategoriya bо‘yicha tasniflash mumkin: 
– tizimli dasturiy ta’minot; 
– amaliy dasturiy ta’minot; 
– dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari. 
Shunday qilib, tizimli dasturiy ta’minotni sxematik ravishda quyidagicha 
tasvirlash mumkin. 

---

123 
Operasion tizim (OT). Kompyuter bilan ishga tushuvchi ushbu dastur 
kompyuterni va uning resurslarini (tezkor xotira, diskdagi о‘rinlar va hokazo) 
boshqaradi, foydalanuvchi bilan muloqotni tashkil etadi, bajarish uchun boshqa 
dasturlarni (amaliy dasturlarni) ishga tushiradi. 
OT foydalanuvchi va amaliy dasturlar uchun kompyuter qurilmalari bilan 
qulay muloqotni (interfeysni) ta’minlaydi. 
Hozirgi paytda dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan 
bog‘liq yo’nalish tez sur’atlar bilan rivojlanmokda. Bunday uskunaviy vositalar 
dasturlar yaratish va sozlash uchun quvvatli va qulay vositalarni tashkil etadi. Ularga 
dasturlar yaratish vositalari va Case-texnologiyalar kiradi. 
Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim 
ishlarniavtomatik ravishda bajarishni ta’minlovchi dasturiy tizimlarni о‘z ichiga 
oladi. 
Hozirgi paytda dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish 
bilan bog‘liq yo’nalish tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Bunday uskunaviy 
vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun quvvatli va qulay vositalarni tashkil 
etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case-texnologiyalar kiradi. 
Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim 
ishlarni avtomatik ravishda bajarishni ta’minlovchi dasturiy tizimlarni о‘z ichiga 
oladi. Ularga quyidagilar kiradi: 
— kompilyator va interpretatorlar; 
— dasturlar kutubxonasi; 
— turli yordamchi dasturlar. 
Kompilyator dasturlash tilidagi dasturni mashina kodidagi dasturga aylantirib 
beradi. Interpretator yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dasturning bevosita 
bajarilishini xam ta’minlaydi. 
Dasturlar kutubxonasi oldindan tayyorlangan dasturlar tо‘plamidan iborat. 
Dasturlar yaratish vositalariga Mikroassembler, C, C++, Delphi, Visual Basic va 
boshqalar kiradi. 

---

124 
CASE-texnologiyasi informatikaning hozirgi paytda eng tezkor rivojlanayotgan 
sohalaridan biridir.
CASE — Compyuter Aided Sistem Engineering — axborotlar tizimini 
avtomatlashtirilgan usulda loyihalash degani bо‘lib, CASE-texnologiyasi turli 
mutaxassislar, jumladan, tizimli tahlilchilar, loyihachilar va dasturchilar ishtirok 
etadigan kо‘pchilikning qatnashishi talab etiladigan axborot tizimlarini yaratishda 
qо‘llaniladi. 
Case-texnologiyalari vositalari nisbatan yangi, 80- yillar oxirida shakllangan 
yo’nalishdir. Ulardan keng kо‘lamda foydalanish qimmatligi tufayli 
chegaralangandir. 
Case-texnologiyasi — murakkab dasturiy tizimlarni tahlil etish, loyixalash, ishlab 
chiqarish va kuzatib turish texnologik jarayonini avtomatlashtiruvchi dasturiy 
ta’minotdir. Case-texnologiyasining asosiy yutug‘i - kompyuterlarning mahalliy 
tarmog‘ida ishlayotgan mutaxassislarni birgalikda, hamkorlikda loyiha ustida 
ishlashini tashkil eta olishi, loyihaning ixtiyoriy fragmentini eksport-import qila 
olishligi va loyihani tashkiliy boshqara bilishligidadir. 

---

125