O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. E. Mamarajabov, sh sh. Adinayev, R. A. Razzokov

 
Interfeys (interface) - kompyuter qurilmalarini o’zaro moslash va aloqa 
qurilmalari to’plami bo’lib,ularning o’zaro samarali ishlashini ta’minlaydi.
Kiritish-chiqarish porti (I/O port) — ulash texnikaviyurasi bo’lib, 
mikroprotsessorga boshqa qurilmalarni ulash imkonini beradi.
Taktli impulslar generatori chastotasi shaxsiy kompyuterning asosiy 
tavsiflaridan biri hisoblanadi va ko’p jihatdan uning ishlash tezligini aniqlaydi, 
negaki mashinadagi har bir amal ma’lum taktlar soni davonida bajariladi.

---

40 
Tizimli shina — kompyuterning asosiy interfeysli tizimi bo’lib, u 
kompyuterning barcha qurilmalari orasidagi o’zaro ulanishni va aloqani ta’minlaydi.
Tizimli shina quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
• qiymatlarning kodli shinasi (QKSH), u operand sonli kodining (mashina so’zi) 
hamma razryadlarini parallel uzatish uchun simlar va ulash sxemalarini o’z ichiga 
oladi; 
• adresning kodli shinasi (AKSH), u asosiy xotira yacheykalarining va tashqi 
qurilma kiritish-chiqarish portlarining adreslari kodining hamma razryadlarini 
parallel uzatish uchun simlar va ulanish sxemalarini o’z ichiga oladi; 
• ko’rsatmalarning kodli shinasi (KKSH), u mashinaning hamma bloklariga 
ko’rsatmalarni (boshqaruvchi signallarni, impulslarni) uzatish uchun simlar va 
ulanish sxemalarini o’z ichiga oladi; 
• ta’minot (tok) shinasi, u energota’minot tizimiga SHK ning bloklarini ulash uchun 
simlar va ulanish sxemalarini o’z ichiga oladi.
SHK ning tizimli shinasiga va MP ga tipik tashqi qurilmalarbilan bir qatorda 
ba’zi bir qo`shimcha integral mikrosxemalar ulangan bo`lishi mumkin; ular 
mikroprotsessorning ish imkoniyatlarini kengaytiradi va yaxshilaydi: matematik 
soprocessor, xotiraga bevosita murojaat qilish nazoratchisi, kiritish-chiqarish 
soprocessori, uzilishlar nazoratchisi va b. 
Matematik soprocessor qayd qilingan va ko`chib yuradigan nuqtali ikkilik 
sonlar ustida, ikkilik kodlangan o`nlik sonlar ustida amallar bajarishni tezlashtirish 
uchun, ba’zi bir transcendent, shu jumladan trigonometrik funkciyalarni hisoblash 
uchun keng ishlatiladi. Matematik soprocessor o`zining buyruqlar tizimiga ega va 
asosiy MP bilan parallel (vaqt bo`yicha kelishilgan holda), lekin MP boshqaruvi 
ostida ishlaydi. Amallarni bir necha o`n martalab tezlashtiradi. MP ning oxirgi 
modellari, 80486 DX MP dan boshlab, soprocessorni o`z strukturasi ichiga olgan.
Xotiraga bevosita murojaat qilish nazoratchisi MP ni magnit disklardagi 
yig’uvchilarni bevosita boshqarishdan halos etadi, bu esa SHK ning samarali 
tezkorligini jiddiy oshiradi. Bu nazoratchisiz TXQva TEQQ orasidagi qiymatlarni 

---

41 
almashish MP registri orqali ikki qadamda, nazoratchi bor bo`lganda esa bir 
qadamda amalga oshiriladi MP ni chetlab o`tib, TXQva TEQQo`rtasida uzatiladi. 
Kiritish-chiqarish soprocessori — MP bilan parallel ishlashi hisobiga, bir 
nechta tashqi qurilmalarga (displey, printer, QMDY, EMDY va b. ) xizmat 
ko`rsatganda kiritish-chiqarish jarayonlarini bajarishni juda tezlashtiradi; MP ni 
kiritish-chiqarish jarayonlarini qayta ishlashdan ozod etadi, shu jumladan xotiraga 
bevosita murojaat qilish rejimini amalga oshiradi.
Uzilishlarning nazoratchisi SHK da muhim rol o`ynaydi.
Uzilish — bir dasturni bajarilishini hozirgi vaqtda yanada muhimroq boshqa 
dasturni tezkor bajarish maqsadida vaqtincha to`xtatilishidir. 
Uzilishlar kompyuterni ishlashida doimo paydo bo`ladi, shuni aytish etarliki, 
ma’lumotlarni kiritish-chiqarishning hamma jarayonlari uzulishlar bilan bajariladi, 
masalan, taymerdan uzulishlar uzulish nazoratchisi tomonidan sekundiga 18 marta 
hosil qilinadi va xizmat ko`rsatiladi (tabiiyki, foydalanuvchi ularni sezmaydi).
Uzilishlar quyidagilarga bo`linadi: 
• kiritish-chiqarish bazaviy tizimidan uzulishlar yoki quyi daraja uzulishlar; 
• operatsion tizimdan uzulishlar yoki yuqori daraja uzulishlari. Uzilishlar 
nazoratchisi uzulish jarayonlariga xizmat ko`rsatadi, tashqi qurilmalardan uzulishga 
so`rovni qabul qiladi, bu so`rovni muhimlilik darajasini aniqlaydi va MP ga uzulish 
xabarini beradi. MP, bu xabarni olib, joriy dasturning bajarilishini to`xtatadi va 
tashqi qurilma so`ragan uzulishning maxsus xizmat ko`rsatish dasturini bajarishga 
o`tadi. Xizmat ko`rsatish dasturi bajarilgandan so`ng uzilgan dasturni bajarilishi 
qayta tiklanadi.Uzilishlar nazoratchisi dasturlanadigan hisoblanadi.
Mikroprotsessorning interfeysli tizimi SHK ning boshqa qurilmalari bilan 
ulash va aloqa qilish uchun mo`ljallangan, u o`z ichiga MP ning ichki interfeysi, 
buferli eslab qolish registrlari va kiritish-chiqarish portlarini (KCHP), boshqarish 
sxemalari va tizimli shinani oladi.
Taktli impulslar generatori chastotasi shaxsiy kompyuterning asosiy 
tavsiflaridan biri hisoblanadi va ko`p jihatdan uning ishlash tezligini aniqlaydi, 
negaki mashinadagi har bir amal ma’lum taktlar soni davonida bajariladi.

---

42