O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi muhammadjon Imomnazarov milliy ma'naviyatimiz

3-fasl. Ziyoli mas'uliyati
Q'zbekning so'zi chiroyli. Ziyoli. Rus tilida "intelligent" deyilgan-da, ko'proq o'sha shaxsning bilim doirasi, tafakkuri, qolaversa, madaniy-lik darajasi nazarda tutiladi. Zero "intelligent" atamasi "intellekt", ya'ni aql bilan bog'liq va, demakki, aslida o'zbeklarning "oqil", "aql egasi" degan so'zlari bilan muqobildir. Ammo chinakam ziyoli faqat aql va bilim emas, qalb va ehtiros egasi ham bo'lmog'i zarur. U orif va oshiq bo'lsagina butun vujudi, xatti-harakati, ijodiy faoli-yati bilan atrof-muhitga ziyo, ezgu nur tarata oladi. Ziyoli - teran aql va hassos qalb egasi ma'rifat va muhabbat yog'dularining sarchashma-sidir. Biz 70 yillik yo'qsillar istibdodi davomida murakkab ichki quri-lishli insonlar jamoasini zo'rlik bilan jo'nlashtirdik, mohiyatan siyqalash-tirdik. Savdogarni yo'qotib, o'rniga olibsotarni shakllantirdik, kosib-hunarmandni fabrika-zavodhing bezabon quliga, "parragi" va "vinti" ga aylantirdik, erkin sanoatchi o'rniga qog'ozbozlikni do'ndirib, yo'qni og'izda yo'ndiruvchi lo'ttiboz "rahbar"lar silsilasini vujudga keltirdik. Bizning jamiyatimiz rasman uch ijtimoiy guruhdan iborat bo'lib qoldi: ishchi, dehqon, xizmatchi. Ya'ni ziyoli asl mavqeyini yo'qotib, tahdid va tazyiq ostida majburan proletar diktaturasining "xizmatchi"siga ay-lantirildi. U endi "xalq nomidan" o'z hushiga kelganini amalga oshi-ruvchi mustabid davlatning dastyori, xudaychisi, malayi bo'lishga mah-kum etildi. Bu taqdirga o'zi tushunib bo'yinsunmaganlar otildi, kesil-di, tomiri quritildi. Va ziyolisini yo'qotgan xalq asta-sekin manqurtga aylana bordi. Xizmatchining bosh xususiyati — xo'jayinning har qan-day buying'ini quloq qoqmay, do'ndirib bajarishida. Shunda u namu-nali xizmatchi boiadi. O'zining ko'ngliga kelganini qiladigan xizmatch­ining kimga keragi bor? Ziyoli esa... Darvoqc, ziyoli xalqqa xizmat qilishi kerak, degan aqida tomir-tomirimizga singib ketgan. Darhaqiqat shundaymi? Xalq o'zi kirn? Mustaqillikkacha 70 yillik "jonajon" sovet hukumati, "dono" partiya ko'rsatgan yo'ldan og'ishmay qadam tashlashni bildirmasmidi — "xalqqa xizmat" degani? Sobiq "sovet mafkurasi" ruhida tarbiyalanganlar ongiga nomaqbul eshitilsa ham, ochiq aytadigan payt keldi - ziyoli awalo Haqqa, Oliy Haqiqatga xizmat qilishi kerak. Agar u Oliy Haqiqatga intilmasa, xalqqa ham nafi tegishi qiyin. Biror-bir maxluqqa qilingan xizmat esa xalqqa xizmat sanalmaydi, xoh to'g'ri ma'noda bo'lsin, xoh majoziy. Ziyoli Haqiqatni scvishi, yoniq dil bilan tinimsiz unga talpinishi, lining xayoli bilan yashamog'i lozim. Shundagina o'zidan ziyo taratib, insonlar yo'lini yorita oladi. Ba'zi o'qiganlar bu so'zlarni mubolag'a deb bilar, "ja oshirib yu-boribdi-ku" der. Asli unday emas. Forobiy va Ibn al-Arabiy hayotda yashab o'tmaganmi? Alisher Navoiy xayolimizdagi sha^smi? Albatta, bular ~ nihoyatda buyuk siymolar. Ammo ko'ngliga Ziyo ahlidan aqalli bir uchqun sachragan inson o'ziga quloq solib ko'rsin - sira yuragi orziqib uiug' bir mohiyat sari intilmaganmikan? Oliy bir Haqiqatni izlamaganmikan? Agar bunday xayol ko'ngil ko'chasidan loaqal bir marta o'tmagan bo'lsa - u suymasdan uylangan ayolini uyida behuda bandi qilib o'tirmasin, boshqa kasb qilsin, ziyoliman, demasin. Oliy ma'lumotli bo'lsa - ming rahmat, tirikchiligiga yaratsin, ammo kun kechirishning boshqa yo'lini qidirsin, ishbilarmon bo'lar, malakali ish­chi bo'lar, xizmatchi bo'lsa ham ixtiyori. Ziyoli bu - vrach, muhandis, muallim, tadqiqotchi, tarbiyachi, yer ilmining bilimdoni. Agar uning qalbidan Haq joy olmagan bo'lsa, Haqiqatga mehri tovlanib turmasa, u bemorga shifo ato eta olmaydi, murg'ak aqlga bilim ziyosini singdira olmaydi, odob bera olmaydi. Lining muhandisligi ham bir pul, yerni esa u o'ldiradi. Oliy Haqiqatni izlamay turib kichik haqiqatlarni topib bo'lmaydi, chunki Haqiqat — bitta, biz esa uning ba'zi juz'iy qirralarinigina payqay olamiz, agar astoydil asl Haqiqatni qidirsak. Arablar "qidirgan — topadi" deyishadi. Pulni qidirgan vrach uni topadi. Ammo undan bemor shifo topishi dargumon. Agar shifokor o'z yo'lidan borib Haqiqatni qidirsa, u juda ko'p ehtiyojmandlarga nafi tegishi mumkin. Shoir yoki olim turli unvonlarni alvon usullar bilan qo'lga kiritishi mumkin, ammo Haqiqatga tashnalik bo'lmasa, ular yozgan jild-jild kitoblar faqat qog'oz isrofgarchiligiga olib keladi, xolos. Asli bu gaplar — ma'lum gaplar. Ammo yaqin o'tmishdagi chalkash zamonda turli yolg'onlar bilan qorishib ketganligidan bugun allaqa-chon ayon boigan haqiqatlarni yana oydinlashtirib olish ehtiyoji sezil-moqda. Ziyoli - ma'naviyatli insondir. Shu nuqtayi nazardan har qanday kasb egasi, barcha toifa vakillari ziyo egasi bo'lishi mumkin. Hatto xat-savodi bor-yo'qligi ham muhim emas. Ma'lumki hazrati Rasululloh xat-savod sohibi bo'lmaganlar. Ne'mat Aminovning padari buzrukvori - oddiy temirchi kasbi bilan yurtga tanilgan yozuvchi o'g'liga ko'p o'rinda ibrat bo'lib kelgan. Ba'zan oddiy dehqon uchun ma'lum bo'lgan sir-sinoat oliy ma'lumotli agronom tasawuridan tashqari bo'ladi. Ma'naviy kamolot yo'li hech bir odam bolasiga, hech bir toifa namo-yandasiga qatag'on etilgan emas. Shunday ekan, ma'naviyat ziyosi bilan qalbi nurlangan har bir insonni ziyoli deyish mumkinday ko'rinadi. Haqiqatan ham hayotda hech bir toifa qat'iy o'zgarmas guruhni tashkil etmaydi, saflar doim o'zgarib turadi. Insonlarning tabiati, ma'naviy qiyofasi va kasbi doim ham o'zaro muvofiq kelavermasligi ma'lum, hayot murakkab. Biroq, baribir, har bir shaxs har bir toifa vakili boshqa toifaga o'tib ketishi osonlikcha kechmaydi va yo'qotishlarsiz bo'lmaydi. Masalan, yuksak ma'naviyatli dehqon yoki hunarmand ziyoli toifasiga o'z-o'zidan o'tib qolishi qiyin. Ziyoli - olim, orif, ustoz-muallim. Albatta, barcha oliy ma'lumot haqidagi diplomga ega bo'lgan kishini ziyoli deyaverish haqiqatda o'zini oqlamasligi mumkin. Ammo tad-qiqotchi yoki muallim bo'lish uchun tabiiy iste'dodning o'zi kifoya qilmaydi, muayyan bilimlar majmuyini o'zlashtirish talab etiladi. Masalan, dehqon yoki hunarmand sifatida yuksak ma'naviy fazilatlar egasi bo'lgan odam muallimlik yoki tadqiqotchilikka da'vo qila boshlasa bunda o'tish jarayoni oson kechmaydi. Hayotda shunday hodisalar kuzatilganki, yaxshi pedagog yoki olim o'z sohasida sal yuqori lavo-zimga ko'tarilishi bilan ma'naviy qusurlar paydo qila boshlaydi. Olim yoki ustoz sifatida hamma unga havas bilan qaragan bo'lsa, rahbar sifatida odamlarda norozilik uyg'onishiga sabab boiadi. Yoki juda yaxshi xonanda tadqiqotchilik da'vosi bilan chiqib, mutaxassislarning ensasini qotirishi mumkin. Bunday holatlar hayotda ko'p uchraydi. Qisqasi, har bir insonning ma'naviyati uning tabiati, kasbi, ijtimoiy mavqeyi bilan bevosita bog'liq va shu ma'noda betakrordir. Inson o'z tabiiy kamolotida yoshi o'tgan sari ulg'ayib, o'zgarib borganidek, o'z kasb sohasini, yo'nalishini o'zgartirmoqchi bo'lsa, buning uchun muay-yan tayyorgarlik ko'rmog'i, yangidan yangi sifatlar, fazilatlar kasb etib bormog'i taqozo etiladi. Inson tug'ilgandan ulug' alloma yoki mum-toz adibga aylanib qolmaydi. U oddiy ishchi yoki dehqon sifatida hayot yo'lini boshlashi mumkin. Agar yoshi ulg'aygan sari o'zida iste'dod, ichki quwat va intilish sezsa, ilmiy yoki badiiy ijod yo'liga asta-sekin o'tib boradi. Ammo har qancha qobiliyat bo'lmasin, bugun-gi ishchi ertaga jiddiy tadqiqotchiga yoki dehqon bir yo'la mumtoz adibga aylanib qolishi qiyin. Buning uchun muayyan bilimlar, ko'nikmalar hosil qilish, shunga yarasha muayyan fazilatlar sohibiga aylanish talab etiladi. Bu oddiy jarayon emas. Shunday ekan, ziyoli toifasi umuman ma'naviyat egasini emas, odatda hayotning muayyan sohasiga bevosita aloqador ijtimoiy guruhni bildira-di, desak ma'qulroqdir. Ular mohiyatan hayotda yetakchi, ta'bir joiz bo'lsa, hodiy vazifa-sini o'taydilar. Buning uchun muayyan irsiy qobiliyat, tabiiy moyillik, iste'dod lozim. Sovet davrida ruscha mashhur ibora paydo bo'lgan: "He3a.MHHHi\iHX jno/teft HeT". Bu mutlaqo noto'g'ri fikr, bu fikr ha-yotni konveyer tasmasi sifatida tasawur qilishga asoslangan, hayotda o'zligini topmagan, bani odam xilqatini asli mohiyatida anglamagan odamlarning qarashi. Hayotda hech bir inson o'zgasining o'rnini to'liq bosa olmaydi. Har bir insonning hayotdan ko'z yumishi ma'naviyat o'lchovlarida insoniyat uchun mutlaq yo'qotish boiadi. Ziyolilarga nisbatan bu mumtozlik xislati ayniqsa xosdir. Prezidentimizning ziyolilarni e'zozlash haqidagi qarashlari shu ji-hatdan nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Yurtboshimiz, ayniqsa, zamonimizning alloma shoiri G'afur G'ulom tavalludining 90 yilligini nishonlash oqshomida so'zlagan samimiy nutqida bu masalaga alohida urg'u bergan edi. Ijod ahliga lozim sharoitni yaratib berish "buyuk davlatning asosiy talablaridan" va "davlatning o'zini dunyoga mash-hur qilishning asosiy sharti" deb qattiq ta'kidlandi bu ma'ruzada¹. I. Karimovning qator ma'ruzalari mazmunida yana bir mulohaza ang-lashilib turadi. "Xalqni aldab bo'lmaydi", — deydi Prezident, xalqning nazaridan qolish esa o'zligini bilgan odamga o'lim bilan barobardir. Har bir ishda tashabbuskor, g'ayratli shaxslar yutib ketadi. Ammo dilda imon bo'lsa. Hazrati Bahouddin Naqshbandning mashhur hikmati ba'zan bir yoqlama talqin etiladi. "Dil ba yor-u dast ba kor" deganda har ikki jihat, ya'ni "yor" ham muhim, "kor" ham muhim, tashabbuskor bo'lgin, quruq zohid bo'lma, elga foyda yetkazguvchi kasb egasi bo'l, degan da'vat qancha muhim bo'lsa, bir ishga qo'l urganda, bir amaliy niyat-ga qasd etganda, ko'ngilda Allohni saqla, haqiqat va insof mezonlari-dan bir bahya ham chekinishga o'zingga izn berma, degan yo'riq ham shunchalar e'tiborlidir. Birini qo'yib, biriga ruju etilsa, me'yor buzila-di va inson to'g'ri yo'ldan u yoki bu tarafga toyib keta boshlaydi. Agar shu odam rahbar bo'lsa, o'z orqasidan yana ko'plarni halokat sari yetaklashi turgan gap. Ammo ziyolilar atalmish jamiyatdagi katta bir toifa uchun bu qusur-lardan saqlanish nihoyatda dolzarb masaladir. Chunki ziyolilar xalq­ning rahnamolari, yetakchilari. Ular ko'pchilikni bir yo'lga boshlashga qodir odamlar. Demak, ular yo'l qo'ygan xato bir o'zlari yoki oila a'zolari, shogirdlari, farzandlarigina emas, xalqning ko'pchilik qismini yo'ldan ozdirishi, adashtirishi mumkin. Ziyolining yolg'oni oddiy yolg'on emas, ijtimoiy yolg'on, xalqni gumrohlikka boshlovchi yolg'ondir. Ziyolining o'z vijdoniga xiyonati Haqiqatga xiyonatdir. Ziyolining gumrohligi uning xiyonatidan ham, yolg'onidan ham badtardir, uning chalasavodligi xalqni jaholatga yetak-lovchi yo'ldir.Ziyolining mulkka munosabati, uning moddiy ta'minoti masalasi alohida tahlilni talab qiladi. Ziyoli agar bir paytning o'zida ishbilar-mon ham boia olsa, qandini ursin. Ammo bunday qobiliyat bo'lmasa-chi? Faqat bir narsa aniq — Haqiqatni qidirgan ziyolisini kundalik ¹ Islom Karimov. Istiqlol va ma'naviyat. T., "O'zbekiston", qorin to'ydirish tashvishlariga band qilib qo'ygan jamiyat manqurtlik-ka mahkumdir, xoh proletar istibdodi atalsin, xoh bozor iqtisodi. Dar-voqe ushbu muammoning qanday hal qilinishi ham yana ziyoli toifa-sining o'ziga bog'liq. Bu muammoning ba'zi dolzarb jihatlari haqida yuqorida "Ma'naviyat va bozor" mavzusi munosabati bilan biroz to'xtab o'tildi. Marks ham olim sifatida intelligensiya toifasiga mansub edi. Ammo davr ruhiga berilib, dahriyona yo'nalishda qarama-qarshiliklar orasida-gi ayovsiz kurash g'oyasini taraqqiyotning asosi deb isbot etishga urin-di va natijada, birinchi navbatda, ziyolilar toifasi manfaatlarini zarba ostiga qo'ydi. Chunki ziyolining bosh fazilati kurash emas, Haqni izlash, Haqiqatni anglab yctishga, Borliqni, jumladan, insonni tushunishga urinish. Kurash - harbiylar ishi, qurol bilan ish ko'ruvchilar shiori, u buzg'unchilik sari yo'nalgandir, harholda faylasuf uchun mos ish emas. Ziyoli insoniyatni birlashtiruvchi kuchdir, insonlarni qarama-qarshi qutblarga bo'lib tashlash g'oyasini oig'a surgan aql egasi — tanazzulga yuz tutgan bemor jamiyatning ruhiyati adashgan farzandi bo'lish mumkin xolos, asl ma'nodagi ziyoli emas.