O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti

 
6. Don tuzilishining texnologik ahamiyati. 
Don  qimmatli  xom  ashyo  hisoblanadi.  Un  va  yorma  ishlab  chiqarishdagi 
umumiy  sarfning  90-95  %  don  zimmasiga  tushadi.  Shuning  uchun  uni  yuqori 
samaradorlik  bilan  ishlatish  zarur,  ya’ni  minemal  solishtirma  ishlatish  sarflarida 
sifati yuqori bo’lgan tayyor mahsulotlarning chiqishini maksimal ta’minlash. 
Bunday  muhim  vazifani  korxonalarda  texnologiyaning  yuksak  usullarini  va 
yuqori  unumdorli  jihozlarni  qo’llagan  holda,  qayta  ishlash  jarayonida  don 
xususiyatlarini  boshqarish  asosida  amalga  oshirish  mumkin.  Buning  uchun 
mutaxassis  korxonaga  qabul  qilinayotgan  donning  texnologik  xususiyatlarini 
baholay  olishi  va  xossalarini  hisobga  olgan  holda  texnologik  jarayonlarning 
maqsadga muvofiq tartibini tanlay olishi zarur. 
Hozirgi  zamon  ilmiy  tasavvuriga  ko’ra,  donning  xususiyatlarini  baholashda 
quyidagilarni  hisobga  olish  kerak:  don  fizik  jihatdan  murakkab  bo’lib,  strukturasi 
va  xossalari  har  xil  bo’lgan  anatomik qismlarni  (endosperm,  qobiqlar  va  murtak) 
butun birlikda organik boq’lanishi natijasida hosil bo’lgan murakkab organizmdir. 
Ikkinchidan,  don-tirik  organizm  bo’lib,  unda  kechadigan  hamma  jarayonlar, 
tabiat  boq’liq  bo’lmagan  holda  donning  biologik  sistemasiga  ta’sir  etuvchi 
boshqaruvchiga bo’ysunishini hisobga olish zarur. Termodinamik nuqtai nazardan 
qaraganda  don  ichki  va  tashqi  boq’lanishlarining  soni  ko’p  bo’lgan  murakkab 
ochiq sistemaga o’xshaydi. 
Qayta  ishlash  uchun  xom  ashyo  sifatidagi  donni  kompleks  baholash  uchun 
uning  texnologik  potenstiali  degan  tushunchani  qo’llash  maqsadga  muvofiq.  U 

---

 
10 
navning biologik xususiyatlari, o’stirishning tuproq va iqlim sharoitlari, agrotexnik 
tadbirlar kompleksi ta’siri ostida shakllanadi. 
                     
 
                        ┌─────────────┐ 
                        │Donni genetik│ 
      ┌─────────────────│   tavsifi   │─────────────┐ 
      │                 └──────┬──────┘             │ 
      │                        │                    │ 
      │                        │                    │ 
  ┌──────┐              ┌─────────────┐          ┌──────┐ 
  │Tuprok├──────────────│  Texnologik │──────────┤Iklim │ 
  └──────┘              │  potenstiali │          └──────┘ 
      │                              └─────────────┘             │ 
      │                        │                    │ 
      │                        │                    │ 
      │                 ┌──────┴──────┐             │ 
      └─────────────────│ Agrotexnika │─────────────┘ 
                          └─────────────┘ 
1-rasm. Don texnologik potenstialining shakllanish sxemasi. 
 
Un va yorma sanoatida bu texnologik potenstial ikkita asosiy ko’rsatkich bilan 
aniqlanadi: 
- anatomik qismlar massasining nisbati, asosan endosperm miqdori; 
-  ishlab  chiqarish  jarayonida  donning  anatomik  qismlarining    alohida 
mahsulotlarga bo’linishining fizik imkoniyati. 
Un va yormaning qaysi maqsadda ishlatilishidan kelib chiqqan xolda, ularning 
iste’mol qiymatini ham hisobga olish zarur. 
Shunday  qilib,  donning  texnologik  potenstiali  uning  texnologik  va  iste’mol 
qiymatidan tashkil topgan.