O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi

5-MAVZU: SODDA GAPNING MURAKKABLASHUVI.
Reja:

1. 
   Gapning ajratilgan bo’laklari.
   
2. 
   Uyushiq bo’laklar. Undalma.
   
3. 
   Kirish va kiritma kengaytiruvchilar.
   
4. 
   Sodda gap lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati.
   

Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondaShuv, muammoli ta’lim, klaster, pinbord, aqliy hujum.
Gapda ishtirok etayotgan atov birliklarining ma’nosi so’zlovchi uchun yetarli darajada ochilmagan bo’lishi mumkin. SHunda ularning ma’nolarini muayyanlashtirish maqsadida alohida, ta’kid ohangiga ega bo’lgan atov birliklari nutqqa kiritiladi. Quyidagi gaplarga e’tibor bering: 1. SHavkat she’r o’qidi. 2. Yurtim – Nurota. 3. Uning kafolati kerak bo’ladi. 4. Soy buyida uzoq turdi. 5. Seni sog’indim. Tinglovchi uchun ushbu gaplardagi ma’lum bir so’zlar ma’nolari izohlarsiz noaniq bo’lishi mumkin. Buni e’tiborga olgan holda so’zlovchi ularni muayyanlashtiruvchi so’zlar bilan qo’llaydi: 1. SHavkat, shoir, she’r o’qidi. 2. Yurtim – Nurota, tog’lar orasi. 3. Uning, Ikrom Imomzodaning, kafolati kerak bo’ladi. 4. Soy bo’yida, qo’sh yong’oqning tagida, uzoq turdi. 5. Seni, vafodorimni, sog’indim. Birinchi gapda ega (SHavkat) ning ma’nosini shoir so’zi, ikkinchi gapda kesim (Nurota) ning ma’nosini tog’lar orasi, uchinchi gapda aniqlovchi (uning) ning ma’nosini Ikrom Imomzodaning so’zshakli, to’rtinchi gapda hol (soy bo’yida) ning ma’nosini qo’sh yong’oqning tagida so’zshakli, beshinchi gapda to’ldiruvchi (seni) ning ma’nosini vafodorimni so’zshakli izohlagan, to’ldirgan, muayyanlashtirgan. Bu so’zlar o’zi izohlayotgan so’zlar bilan bir hokim so’zga tobelanadi. Undan faqat nisbatan tor ma’noga egaligi va ta’kid ohangi bilan ajralib turadi. Bunday atov birliklari gapning ajratilgan kengaytiruvchisi deyiladi. Gapning so’z kengaytiruvchisi ham, gap kengaytiruvchisi ham ajratilishi mumkin. Yuqoridagi birinchi va ikkinchi gaplarda gap kengaytiruvchisi, 3-, 4-, 5- gaplarda esa so’z kengaytiruvchisi ajratilgan. SHu boisdan ajratilgan kengaytiruvchilarni:
a) ajratilgan gap kengaytiruvchilari;
b) ajratilgan so’z kengaytiruvchilari
ko’rinishida ikkiga bo’lib o’rganish mumkin.
Gap ajratilgan kengaytiruvchilari bilan ajratilgan bo’laklar muqobil atamalar emas. CHunki ajratilgan bo’laklar deganda, gap konstruktiv bo’laklarining ajratilishi tushuniladi. Ajratilgan kengaytiruvchilar atamasi esa bo’lak mavqeiga ega bo’lmagan atov birliklarini ham o’z ichiga qamrab oladi. Masalan, Men seni, vafodorimni, sog’inganimni ayta olmayman gapida vafodorimni so’zshakli ajratilgan kengaytiruvchi, lekin gap bo’lagi emas.
Ajratilgan kengaytiruvchining gap struktur sxemasiga munosabati ular izohlayotgan atov birliklariniki kabi. Ajratilgan kengaytiruvchi ajralmish (muayyanlashtirilayotgan) atov birliklarining «soyasi»bo’lganligi bois, ular bilan bir butun holda bevosita yoki bilvosita gap struktur qolipiga daxldor bo’ladi. Yuqoridagi gapning struktur qolipga munosabatini kuzating
Ajratilgan kengaytiruvchi muayyanlashtirilayotgan bo’lakning «soyasi» bo’lganligi bois, sof nutqiy hodisa. SHuning uchun uning mavjudligi va o’ziga xosligi sof nutqiy omil – ohang bilan ham bog’liq. O’ziga xos ohangdan mahrum qilinsa, u boshqa nutqiy hodisa­ – undalmaga monand bo’lib qoladi. Masalan, Erkin, ukam, injener bo’ldi gapida ukam atov birligi ajratilgan kengaytiruvchiga xos ohangdan mahrum etilsa (ukam birligidan keyin ajratish pauzasi qo’llansa), u egaga va eganing atov birligi esa undalmaga aylanib qoladi.
Gap va so’z kengaytiruvchilarining ajratilishida o’ziga xosliklar bor.
Gapda izohlovchining ajratilishi boshqa kengaytiruvchilarga nisbatan o’ziga xos. Izohlovchi odatda izohlanmishdan oldin keladi: traktorchi Toshpo’lat, oshpaz Mamatqulov, professor Jo’raev kabi. Izohlovchi ajratilganda, izohlanmish qanday mavqeda bo’lsa, u ham shunday mavqega ega bo’ladi. Masalan, Traktorchi Toshpo’lat aka smenani topshirdi gapida izohlovchi (traktorchi) ega (Toshpo’lat aka) ga tobe. Biroq u ajratilsa, gap egasiga tobeligi yo’qoladi va o’zi ham egaga aylanadi. Toshpo’lat aka, traktorchi, smenani topshirdi. Bu gapda traktorchi so’zshakli o’rni o’zgargan izohlovchi emas, balki tamoman yangi mavqe (gapning konsruktiv bo’lagi – ega) olganligini izohlanmish (Toshpo’lat aka) ni gapning boshqa konstruktiv yoki nokonstruktiv bo’laklari vazifasiga qo’yish bilan amin bo’lish mumkin:

1. 
   Bu kishi – Toshpo’lat aka, traktorchi;
   
2. 
   Toshpo’lat akani, traktorchini, taniyman;
   
3. 
   Toshpo’latning, traktorchining, obro’yi baland, hurmati joyida.
   

Birinchi gapda «sobiq» izohlovchi bo’lmish traktorchi kesim, ikkinchi gapda to’ldiruvchi, uchinchi gapda qaratuvchi aniqlovchi vazifasida kelgan. Demak, bunday holda ajratilish natijasida izohlovchi o’z sifatini o’zgartiradi.
Ajratilgan sifatlovchi. Sifatlovchi aniqlovchi ajratilganda ham aniqlanmishdan keyinga o’tadi: 1. Ipaklari tillodan do’ppi tikdim - Do’ppi tikdim, ipaklari tillodan. 2. Yalang oyoq Qobil bobo dag’-dag’ titraydi - Qobil bobo, yalang oyoq, dag’-dag’ titraydi.
Gapning boshqa turdagi kengaytiruvchilari ajratilganda, ajralmish va ajratilgan kengaytiruvchilar grammatik shakl va sintaktik mavqe jihatidan sifat o’zgarishi kasb etmaydi.
Ajratilgan ega. Izohlovchi ta’kidlanganda, ajratilgan egaga aylanadi: 1. Dotsent Jumaev Tursunali ilmiy safarga jo’nadi – Jumaev Tursunali, dotsent, ilmiy safarga jo’nadi. 2.Kapitan Xudoynazarov so’z oldi – Xudoynazarov, kapitan, so’z oldi.
Quyidagi gaplarda eganing o’zi ajratilgan: Siz, yoshlar – bizning umidimizsiz. Bunda yoshlar so’zshaklini ajralmish egadan oldinga o’tkazib bo’lmaydi. Ajratilgan ega izohlovchidan oldin bo’lganda uning o’rnini almashtirish mumkin: Jumaev domla – domla Jumaev kabi.
Ajratilgan hol. Bunda gapning bo’lagi ma’nosi juda ham aniq bo’lmagan, umumiy so’zshakl bilan ifodalanadi. Ajratilgan holning ma’nosi nisbatan muayyan va tor bo’ladi: Qishda, chillada, bo’rilar odamga ham hamla qiladi.
Ajralmish holsiz ajratilgan hol bo’lishi mumkin: Ikrom aka, xayolga cho’mib, bozorga qarab ketmoqda edi. Bundagi ajratilmishni ajratish-ta’kid deb atash mumkin.