O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Download 4 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 64- §. Elektrostatik maydon kuchlarining ishi
- Elektrostatik maydonning potensial maydon ekanligi.
- 98- rasm. s 99- rasm.
- Elektrostatik maydonning biror nuqtasining potensiali shu nuqtada turgan birlik musbat zaryadning potensial energiyasi bilan
- Zaryadlar sistemasining potensiali
- 66- §. Elektrostatik maydon kuchlanganligi va potensiallari farqi orasidagi bog‘lanish. Ekvipotensial sirtlar
- 67- §. Dielektriklar. Dielektriklarning qutblanishi
96- rasm. A 97- rasm. ko‘rilayotgan maydon nuqtasigacha bo‘lgan masofaga nisbatan juda kichikdir (97- rasm). Di pol o‘qi bo‘ylab manfiy zaryaddan musbat zaryadga qarab yo‘nalgan va kattaligi di pol o‘qiga teng bo‘lgan vektor di pol yelkasi r
deyiladi. Yo‘nalishi di pol yelkasining yo‘nalishi bilan mos keluvchi va zaryad
ning yelka r
r r P Q l =
(63.5) kattalik dipolning elektr momenti yoki dipol momenti deyiladi. 15 Fizika, I qism www.ziyouz.com kutubxonasi
226 Sinov savollari 1 . Superpozitsiya prinsipidan foydalanishning nima zarurati bor? 2. Kuchlar uchun superpozitsiya prinsi pi nima? 3. Elektrostatik may- don uchun superpozitsiya prinsi pi qanday? 4. Elektrostatik maydon uchun superpozitsiya prinsipi qanday imkoniyatlar yaratadi? 5. Ikki za- ryad elektrostatik maydonlarining biror nuqtada hosil qilgan kuchlan- ganligi nimaga teng? 6. Shu kuchlanganlikning moduli nima? 7. Elektr dipoli deb nimaga aytiladi? 8. Di pol o‘qi deb nimaga aytiladi? 9. Dipol yelkasi deb nimaga aytiladi? 10. Di pol momenti deb nimaga aytiladi?
M a z m u n i : zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish; elektrostatik maydonning potensial maydon ekanligi.
(vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmaydigan) elektr maydonda joylashtirilgan bo‘lsin. Maydon kuchlari zaryadni ko‘chirib ish bajaradi. r
kuch ta’sirida Q zaryad r r ga ko‘chsin. Unda bajarilgan ish ( )
= × r r
(64.1) ifoda yordamida aniqlanadi. (64.1) dan A = F · s · cos a (64.2) ifodani hosil qilamiz. Bu yerda a — kuch va ko‘chish vektorlari ora- sidagi burchak, r s = — zaryad ko‘chgan yo‘l. Agar maydon bir jinsli bo‘lsa, (E = const), unda zaryadga ta’sir etadigan maydon kuchlari F =QE ham o‘zgarmas bo‘ladi. Bu holda ish A Q E s = × × × cos a
(64.3)
ko‘rinishni oladi. Endi zaryadni r
kuchlanganlikli bir jinsli elektrostatik may- donda 1- nuqtadan 2- nuqtaga ko‘chishda bajarilgan ishni hisoblaylik. Zaryad 2- nuqtaga turli trayektoriyalar orqali ko‘chishi mumkin. Sodda- lik uchun ularning ikkitasi: 1—2 va 1—3—2 larni ko‘ramiz (98- rasm). Har ikkala hol uchun ham bajarilgan ishni hisoblab, natijalarni solishtiraylik. 1—2 trayektoriya uchun s cos a = x 2 — x 1 ekanligini hisobga olsak, (64.3) ifoda yordamida topamiz:
12 2 1 = × - ( ). (64.4)
www.ziyouz.com kutubxonasi 227 ko‘chish va kuchlanganlik vektorining yo‘nalishlari o‘zaro per- pendikular bo‘lib, a =p/2, cosa = 0. Shunday qilib, A 132
= QE(x 2 – x 1 ) ifodani hosil qilamiz. Elektrostatik maydonning potensial maydon ekanligi. (64.4) va (64.5) larni solishtirib, A 12 = A 132 = QE(x 2 — x 1 ) ekanligidan, elek- trostatik maydonda zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish ko‘chish trayek- toriyasiga emas, balki boshlang‘ich va oxirgi holatlarga bog‘liq, de- gan hulosaga kelamiz. Bunday xususiyatga ega maydonlar esa potensial
don kabi potensial maydon, elektrostatik kuchlar esa konservativ kuchlar bo‘ladi. Elektrostatik maydonning potensialligidan zaryadni yopiq kon- tur bo‘ylab (x 2 = x 1 ) ko‘chirishda bajarilgan ish nolga tengligi kelib chiqadi (99- rasm).
132
ishni esa A 13 va A 32 ishlarning yig‘indisi sifatida qarash mumkin:
132
= A 13 + A 32 (64.3) ifodaga asosan: A 13 = QE (x 2 – x 1 )
kuchlanganlik vektorining yo‘nalishlari mos kelib, a = 0, cosa = 1. A 32 = 0
bo‘ladi, chunki 3 — 2 yo‘nalishda Sinov savollari 1. Elektrostatik maydonda zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish nimaga teng? 2. Ishning zaryad miqdoriga bog‘liqlik formulasini keltiring. 3. Zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish ko‘chish yo‘nalishiga bog‘- liqmi? 4. Zaryadni kuchlanganlik vektoriga perpendikular yo‘nalish bo‘ylab ko‘chirishda ba- jarilgan ish nimaga teng? 5. Elektrostatik maydon qanday maydon? 6. Zaryadni elektrostatik may- donda yopiq kontur bo‘ylab ko‘chirishda bajarilgan ish nimaga teng? www.ziyouz.com kutubxonasi 228 65- §. Potensial. Potensiallar farqi M a z m u n i : potensial; potensiallar farqi; zaryadlar sistemasi- ning potensiali; potensialning birligi.
ega bo‘ladi va maydon kuchlari shu energiya hisobidan ish bajaradi. Masalan, elektrostatik maydonda zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish shu zaryad potensial energiyasining kamayishi hisobiga bajariladi. Ya’ni bajarilgan ish zaryadning dastlabki va keyingi potensial energiyalarining farqiga teng bo‘ladi: A 12 = P 1 – P 2 . (65.1) Q zaryad hosil qilgan maydonda undan r masofada bo‘lgan Q s sinash zaryadining potensial energiyasi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: P r s = 1 4 0 pe .
(65.2) Bir xil ishorali zaryadlar uchun QQ s > 0 va ularning o‘zaro ta’sir (itarish) potensial energiyasi musbat, turli ishorali zaryadlar uchun
s
manfiy bo‘ladi. (65.2) ifodadan 1 4
Q r s P pe =
(65.3) munosabatni aniqlasak, u Q s zaryadning miqdoriga bog‘liq bo‘lmay, Q zaryad elektr maydonining undan r masofada turgan nuqtasining xarakteristikasidir. Bu kattalik potensial deyiladi: .
(65.4) Potensial — elektrostatik maydonning energetik xarakteristikasi- dir. Elektrostatik maydonning biror nuqtasining potensiali shu nuqtada turgan birlik musbat zaryadning potensial energiyasi bilan aniqlanadigan fizik kattalikdir. (65.3) ifodadan ko‘rinib turibdiki, Q nuqtaviy zaryad hosil qilgan maydon potensiali 0 1 4 Q r pe j = (65.5)
ifoda bilan aniqlanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi 229 Ushbu ifodadan Q zaryad tekis taqsimlangan R radiusli sharning potensialini aniqlashda ham foydalanish mumkin. Sharning ichidagi maydon potensiali o‘zgarmas va 0 1
Q R pe j = bo‘ladi. Potensiallar farqi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, Q s zaryadni 1- nuqtadan 2- nuqtaga ko‘chirganda elektrostatik maydon kuchlari tomonidan bajarilgan ish A 12 = P 1 — P 2 kabi aniqlanadi. Agar (65.4) ifodadan foydalansak, A 12 = Q s (j 1 – j 2 ) (65.6) ni hosil qilamiz. Ya’ni bajarilgan ish ko‘chiriladigan zaryad miqdorining boshlang‘ich va oxirgi nuqtalardagi potensiallar farqiga ko‘paytmasiga teng. Elektrostatik maydonning ikkita 1- va 2- nuqtalari orasidagi potensiallar farqi birlik musbat zaryadni 1- nuqtadan 2- nuqtaga ko‘chirishda maydon kuchlari tomonidan bajarilgan ish bilan aniqlanadi. Endi Q s
qarisiga, ya’ni cheksizlikka (potensiali nolga teng bo‘lgan nuqtaga) ko‘chirishda elektrostatik maydon kuchlari bajargan ishni ko‘raylik. Demak, j 2 = 0 va j 1 = j deb olamiz. Unda (65.6) ga asosan: A ¥ = Q s j. Bundan . s A Q j ¥ = (65.7)
Demak, maydonning shu nuqtasining potensiali birlik musbat zaryadni maydonning shu nuqtasidan cheksizlikka ko‘chirishda baja- rilgan ish bilan aniqlanuvchi fizik kattalikdir.
1 , Q 2 ,...,Q n zaryadlar sistemasi tomonidan hosil qilinsa, shu may- donda turgan Q s zaryadning potensial energiyasi P, uning har bir zaryad vujudga keltirgan P i potensial energiyalarining yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni = = = = pe å å 1 1 0 . 4 n n i i s i i i P Q P Q r (65.8)
(65.4) ga asosan: 0 1 1 1 4 n n i i i i i Q r = = j = j =
pe å å . (65.9)
www.ziyouz.com kutubxonasi 230 Demak, maydonni bir qancha zaryadlar sistemasi hosil qiladi- gan bo‘lsa, bunday maydon potensiali har bir zaryad maydoni po- tensiallarining algebraik yig‘indisiga teng bo‘ladi. Potensial birligi. SI da potensial birligi sifatida volt (V ) qabul qilingan: [ ] [ ] [ ]
j = = = P Q 1 1 J C V. 1 Volt — maydonning 1 kulon zaryad, 1 joul potensial energiya- ga ega bo‘ladigan nuqtasining potensialidir. U italiyalik fizik A. Volta sharafiga shunday nomlangan. Shuningdek, potensiallar farqi (kuch- lanish) ham voltlarda o‘lchanadi. Sinov savollari 1. Elektrostatik maydondagi zaryad qanday energiyaga ega bo‘ladi? 2. Elektrostatik maydonda zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish nimaning hisobiga bajariladi? 3. Elektrostatik maydonda zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish nimaga teng? 4. Elektrostatik maydonda joylashtirilgan sinash zaryadining potensial energiyasi nimaga teng? 5. Elektrostatik maydonning biror nuqtasining potensiali nimaga teng? 6. Maydon potensiali zaryad miqdoriga bog‘liqmi? 7. Maydon potensiali vektor kattalikmi? 8. Nuqtaviy zaryadning maydon potensiali nimaga teng? 9. Zaryadi tekis taqsimlangan sharning ichidagi potensial nimaga teng? 10. Zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish potensiallar farqiga bog‘liqmi? 11. Ikki nuqta orasidagi potensiallar farqi nimaga teng? 12. Maydon biror nuqtasining potensialini yana qanday ta’riflash mumkin? 13. Zaryadlar sistemasi hosil qilgan maydondagi sinash zaryadining potensial energiyasi nimaga teng? 14. Zaryadlar sistemasi hosil qilgan maydonning potensiali nimaga teng? 15. SI da potensial birligi nima va u qanday potensial?
M a z m u n i : kuchlanganlik va potensiallar farqi orasidagi bog‘- lanish; ekvipotensial sirtlar. Biz elektrostatik maydonning ikki xil: kuch (kuchlanganlik r
) va
energetik (potensial j) xarakteristikalarini ko‘rdik. Shunday qilib, maydonning istalgan biror nuqtasi ham kuchlanganlik, ham poten- sial bilan xarakterlanar ekan. Demak, bu kattaliklar orasida ma’lum bog‘lanish bo‘lishi kerak. Buning uchun zaryadni x o‘qi bo‘ylab Dx www.ziyouz.com kutubxonasi
231 x x E Dj D = -
(66.3) ifodani hosil qilamiz. Xuddi shuningdek, zaryadni y va z o‘qlari bo‘ylab ko‘chirib, ,
z z y E E Dj Dj D D = - = -
(66.4) larni hosil qilish mumkin. Shunday qilib, har bir nuqtadagi maydon kuchlanganligi ma’lum bo‘lsa, istalgan nuqtalar orasidagi potensiallar farqini hisoblash mumkin. (65.3) va (65.4) ifodalardan ko‘rinib turibdiki, maydonning biror nuqtasining kuchlanganligi shu nuqtada potensial o‘zgarish tezligining manfiy ishora bilan olinganiga teng. Manfiy ishora kuchlanganlik vektori r
potensialning kamayish tomoniga yo‘nal- ganligini ko‘rsatadi. Bir jinsli maydon holida (masalan yassi kondensa- torlar maydoni) kuchlanganlik quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 1 2
d E j - j
=
(66.5) bu yerda d — kondensator qoplamlari orasidagi masofa, j 1 — j
2 potensiallar farqi. Ekvipotensial sirtlar. Elektr maydonni grafik ravishda nafaqat kuchlanganlik chiziqlari, balki teng potensialli sirtlar orqali ham ifodalash mumkin. Ekvipotensial sirtlar deb bir xil potensialli nuqtalar to‘plamiga aytiladi. Bu sirtlar chizmada teng potensialli chiziqlar sifatida tasvirlanadi. 101- a rasmda nuqtaviy musbat zaryad maydonining teng potensialli chiziqlari ko‘rsatilgan. Bu zaryad atrofida cheksiz ko‘p bunday chiziqlarni o‘tkazish mumkin. Bu chiziqlarni oralaridagi potensiallar farqi bir xil (misol uchun 1V ) qilib chizish maqsadga muvofiq. Shundagina teng potensialli chiziqlar mazkur maydonda poten- siallar farqi qanday o‘zgarishini ko‘rsata oladi. masofaga ko‘chirishda maydon kuchlari (E x ) bajargan ishni hisoblaylik (100- rasm). (64.4) ga asosan: A = Q · E x · Dx. (66.1) Ikkinchi tomondan, bu ishni potensial orqali ifodalasak: = j -j = - j -j = - Dj 1 2 2 1 ( ) ( )
Q Q
(66.2) ga ega bo‘lamiz. Ularni tenglashtirib, E x · Dx = –Dj yoki 100- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 232 Endi Q zaryadni teng potensialli sirt bo‘ylab 1- nuqtadan 2- siga ko‘chirishda maydon kuchlarining bajargan ishini ko‘raylik, uni quyidagicha hisoblash mumkin: A = Q (j 1 — j 2 ). Òeng potensialli sirtlarda j 1 — j
2 ligidan j 1 — j
2 = 0, va demak, A = 0. (66.6) Demak, teng potensialli sirt bo‘ylab zaryadni ko‘chirishda baja- rilgan ish nolga teng bo‘lar ekan. Ikkinchi tomondan, bajarilgan ishni A = F · x · cosa =
· x ko‘rinishda yozish mumkin (101- b rasm). Bu yerda E
= E · cosa kuchlanganlikning ko‘chish yo‘nalishidagi proyeksiyasi, x ko‘chish kattaligi (66.6) ga asosan
· x = 0 bo‘lishi kerak. Q va x lar nolga teng bo‘lmaga- nidan yagona imkoniyat E
. 2 p a =
Boshqacha aytganda, kuchlanganlik vektori r
va ko‘chish yo‘nalishi o‘zaro perpendikular ekan. Shunday qilib maydon kuch- langanligining vektori teng potensialli sirtning har bir nuqtasiga perpendikular va potensial kamayishi tomonga yo‘nalgan. Sinov savollari 1. Nimaga asosan maydon kuchlanganligi va potensiallar farqi orasida bog‘lanish mavjud deb hisoblanadi? 2. Maydon kuchlanganligi va potensiallar farqi orasidagi bog‘lanishni aytib bering. 3. Kuchlanganlik vektori qaysi tomonga qarab yo‘nalgan? 4. Bir jinsli maydonda kuchlanganlik va potensiallar farqi orasidagi bog‘lanish mavjudmi? 5. Òeng potensialli sirtlar deb qanday sirtlarga 101- rasm. à) b) www.ziyouz.com kutubxonasi 233 aytiladi? 6. Òeng potensialli sirtlarni chizmada ko‘rsatib bering? 7.Òeng potensialli sirtlar potensiallar farqi qanday o‘zgarishini ko‘rsata oladimi? 8. Zaryadni teng potensialli sirt bo‘ylab ko‘chirishda bajarilgan ish nimaga teng? Javobingizni isbotlang.
M a z m u n i : dielektriklar; dielektriklarning qutblanishi; qutblan- ganlik; dielektrik singdiruvchanlik.
tronlari mavjud bo‘lmagan moddalarga aytilsa-da, ular hamma modda- lar kabi atomlar va molekulalardan tashkil topgan. Agar molekulalar yadrolaridagi musbat zaryadlarni musbat zaryadlar «og‘irlik» markazida yotgan zaryadlar yig‘indisi + Q, barcha elektronlarning zaryadini esa manfiy zaryadlarning «og‘irlik» markazida bo‘lgan manfiy zaryadlar yig‘indisi –Q bilan almashtirsak, unda molekulani r r P Q l = × elektr momentiga ega bo‘lgan elektr dipol sifatida qarash mumkin (102- rasm). Òuzilishiga qarab, dielektriklar uch guruhga bo‘linadi. B i r i n - c h i g u r u h d i e l e k t r i k l a r g a molekulalari simmetrik tuzilishga ega, ya’ni tashqi maydon bo‘lmaganda musbat va manfiy zaryadlar- ning og‘irlik markazlari mos keladigan dielektriklar kiradi. Òabiiyki, bunday dielektrik molekulalarining di pol momentlari nolga teng bo‘ladi va ularga qutblanmagan molekulalar deyiladi. Qutblanmagan molekulali dielektriklarga benzol, parafin, polietilen, vodorod, kislorod, azot va boshqalar kiradi. I k k i n c h i g u r u h d i e l e k t r i k l a r g a molekulalari assim- metrik tuzilishga ega, ya’ni musbat va manfiy zaryadlarning og‘irlik markazlari mos kelmaydigan dielektriklar kiradi. Bunday dielektrik- larning molekulalari tashqi maydon bo‘lmaganda ham di pol mo- mentiga ega bo‘ladi va molekulalariga qutblangan deyiladi. Òashqi maydon bo‘lmaganda qutblangan molekulalarning dipol momentlari issiqlik harakati natijasida betartib yo‘nalgan bo‘lib, ularning natijaviy momenti nolga teng bo‘ladi. Ikkinchi guruh dielektriklarga fenol, nitro- benzol, suv, ammiak, is gazi va boshqalar kiradi. U c h i n c h i g u r u h d i e l e k t r i k l a r g a molekulalari ion tuzilishiga ega moddalar kiradi. Bunday moddalarning tuzilishi turli ishorali ionlar batartib takrorlanadigan fazoviy panjaradan iborat. Shuning uchun ham ularda molekulalarini alohida ajratish imkoni bo‘lmay, 102- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 234 bir-biri tomon siljigan ion panjaralarning sistemasini qarash mumkin. Bunday dielektriklarga osh tuzi, kaliy xlorid, seziy xlorid va boshqa- lar kiradi. Download 4 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling