O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi k. Z. Xomitov, F. A. Hamidova birja ishi

«TOSHKENT» RESPUBLIKA FOND
BIRJASINING (RFB) FAOLIYATI
13.1. «Toshkent» RFB bo‘limlari
va ularning vazifalari
«Toshkent» Respublika fond birjasi ochiq aksiyadorlik jami-
yati shaklida tashkil etilganligi tufayli uni boshqarish otganlari-
ning tarkibi o‘ziga xos xususiyatga ega. Aksiyadorlarning umumiy 
yig‘ilishi boshqaruvning oliy organi hisoblanadi, bu faqat inves-
titsiya muassasalari bo‘lishi mumkin. Aksiyadorlarning umumiy 
yig‘ilishlari oralig‘idagi davrda birjani boshqarish bilan Kuzatuv 
kengashi shug‘ullanadi. Kengashning a’zolari Aksiyadorlarning 
umumiy yig‘ilishi tomonidan saylanadi. Birjaning joriy faoliyati-
ni boshqarishni birja a’zolaridan tarkib topgan Boshqaruv amalga 
oshiradi, unga rais boshchilik qiladi. Boshqaruv faoliyatini tekshi-
ruvchi organ Taftish komissiyasi bo‘lib, uning xulosalarisiz aksi-
yadorlarning umumiy yig‘ilishi Boshqaruvning yillik hisobotini 
tasdiqlash huquqiga ega emas.
«Toshkent» RFBning barcha funksional bo‘linmalarini ikki gu-
ruhga bo‘lish mumkin:
Birinchi guruh – bu oddiy korxonalarga xos bo‘linmalardir. 
Bunga quyidagilar kiradi: ishlar boshqarmasi, birjaga to‘lanishi 
lozim bo‘lgan yig‘imlar va to‘lovlarning o‘z yilida kelib tushishi-
ni nazorat qiluvchi hisob-kitob to‘lovining moliya boshqarmasi, 
huquqiy boshqarma, nashriyot xizmati, ommaviy axborot vosita-
lari bilan ishlash xizmati va tashqi aloqalar xizmati bilan axborot 
boshqarmasi. Mazkur bo‘linmalarning vazifalari barchaga ma’lum, 
ya’ni istalgan boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarning vazifalari 
bilan bir xil.

---

116
Ikkinchi guruh – bu muayyan birja xususiyatlariga ega bo‘lgan 
faqat fond birjalariga xos bo‘lgan bo‘linmalar. Ularga quyidagilar 
kiradi:
– savdolarni tayyorlash va o‘tkazish boshqarmasi – u savdolar-
ni tashkil etishga doir amalga oshiriladigan butun chora-tadbirlar 
majmuasiga brokerlarni tenglashtirishdan tortib to ular tomonidan 
bitimlar tuzish va tegishli hujjatlarni rasmiylashtirish bo‘yicha ope-
ratsiyalarning to‘liq tugallanishigacha javob beradi. Unga quyidagi-
lar kiradi: savdolarni tayyorlash va o‘tkazish xizmati, u savdolarni 
tayyorlash, tashkil etish va o‘tkazish ishlarining to‘liq jarayonini, 
ya’ni brokerlardan qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisiga doir talab-
nomalarni qabul qilishdan tortib to maxsus dasturiy-texnik savdo 
majmuasi yordamida o‘tkaziladigan savdolarga xizmat ko‘rsatish 
ishlarini amalga oshiradi;
– bitimlarni ro‘yxatga olish va rasmiylashtirish xizmati – u 
birjada tuzilgan bitimlarni ro‘yxatga olish, savdo tadbirlarining 
yakunlovchi bosqichida ularning rasmiylashtirish ishlarini amalga 
oshiradi;
– XIFlar dasturiga xizmat ko‘rsatish, u maxsus kompyuter das-
turidan foydalangan holda xususiylashtirilayotgan korxonalar aksi-
yalarini XIFlarga sotish bo‘yicha elektron kimoshdi savdolarining 
o‘tkazilishini tashkil etishning o‘ziga xos vazifalarini amalga oshi-
radi;
– aksiyadorlar, birja a’zolari bilan o‘zaro hamkorlik qilish va 
sho‘ba xo‘jalik jamiyatlari faoliyatini muvofiqlashtirish boshqar-
masi, u aksiyadorlar bilan ishlash, birjaga a’zolikni rasmiylashti-
rish, brokerlik idoralarini akkreditatsiyalash, ularning pasportlarini 
yuritish, tashkiliy talablarga rioya etishini nazorat qilish (brokerlar-
da shahodatnomalarning mavjudligi, a’zolik badallarining o‘z yili-
da to‘lanishi, yil davomida brokerlik joyidan foydalanish), broker-
lik joylarining ijara shartnomalarini, birja a’zolarining tarkibidan 
chiqishni rasmiylashtirish vazifalarini amalga oshiradi, shuning-
dek, birjaning mintaqaviy sho‘ba korxonalari faoliyatini nazorat 
qiladi;
117
– texnikaviy ta’minot boshqarmasi birja tizimlari xizmati, org-
texnikadan foydalanish va unga xizmat ko‘rsatish hamda aloqa xiz-
matidan tarkib topgan.
Birja tizimlari xizmati qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilish-
ning amaldagi tizimi tegishlicha ishlashini ta’minlaydi, uning 
faoliyat ko‘rsatishini nazorat qiladi, takomillashuvi ustida ish olib 
boradi. Birja savdo tizimlarining rivojlanishini birjaning faoliyat 
ko‘rsatishining boshlang‘ich bosqichidan (u yilda savdolar bitta 
binoda «ovoz orqali» o‘tkazildi (1994–1995)), oraliq bosqichi-
dan (unda savdolar «ovoz orqali», lekin selektor aloqasi orqali 
birjaning viloyatlardagi mintaqaviy bo‘linmalarini qo‘shish bilan 
(1995–1996)) boshlab to hozirgi bosqichgacha (unda savdolarning 
elektron tizimi mavjud bo‘lib, uning faoliyat ko‘rsatishi zamonaviy 
asbob-uskuna va aloqa vositalari, shu jumladan, yoidosh aloqasi 
bilan jihozlangan yagona savdo majmuasini ta’minlaydi) kuzatish 
mumkin.
Orgtexnikadan foydalanish va unga xizmat ko‘rsatish xizmati 
murakkab birja savdo tizimi hamda fond birjasining turli bo‘linma-
larida mavjud bo‘lgan kompyuter parkini ta’minlaydi.
Aloqa xizmati ishining o‘ziga xosligi shundaki, aniq yil tizim-
ida birja savdolarini o‘tkazishda birjaning markaziy savdo zali va 
respublika mintaqalarida joylashgan savdo maydonchalari o‘rtasi-
da barqaror aloqa ta’minlanishi zarur. Yana shuni ta’kidlash joiz-
ki, savdo zalidagi avtomatlashtirilgan brokerlik joylari telefonlar 
bilan jihozlangan, ular orqali brokerlar savdolarning butun jara-
yoni davomida mijozlar bilan turli mavqelar bo‘yicha shartlarni 
aniqlashi mumkin.
Ekspert-kotirovka xizmati, tahliliy xizmat va metodologiya 
xizmatini o‘z ichiga olgan ekspert-tahliliy boshqarma tegishli ra-
vishda qimmatli qog‘ozlar narxining birja kotirovkasi, qimmatli 
qog‘ozlari birja savdolarida kotirovka qilinayotgan yoki kotirov-
kaga taqdim qilingan emitentlarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini 
tahlil qiladi; o‘tgan savdolar haqida turli xil hisobotlar va ma’lumot-
larni tayyorlash (birja aylanmalarini viloyatlar, tarmoqlar, uyush-

---

118
malar, konsemlar, birlamchi hamda ikkilamchi bozorlar va shu 
kabilar bo‘yicha guruhlash) bilan bog‘liq ishlar majmuasini amalga 
oshiradi; yaqin va uzoq xorij fond birjalarining ish tajribalarini ham 
qonuniy, ham texnikaviy nuqtayi nazardan, shuningdek, uni mahal-
liy sharoitlarda qo‘llash imkoniyatlarini tadqiq qiladi.
Fond birjasining tarkibiy tuzilmalari qatorida komissiyalar alo-
hida o‘rin tutadi. Ular, odatda, fond birjasining xodimlari – yuqori 
malakali, tajribali mutaxassislaridan tarkib topadi.
Ekspert-kotirovka komissiyasi qimmatli qog‘ozlarning birja 
savdolarida kotirovka qilinishiga ruxsat etilishi imkoniyatlarini 
aniqlaydi, listing, delisting, relisting va shu kabi tadbirlarni amalga 
oshiradi.
Malaka komissiyasi tegishli imtihonlarni o‘tkazish yo‘li bilan 
brokerlarga birja savdolarida qatnashish uchun ruxsat berish im-
koniyatlarini aniqlaydi.
Nizolar bo‘yicha komissiya savdolarni o‘tkazish, bitimlarni ijro 
etish jarayonida brokerlar o‘rtasida, brokerlar va ularning mijozlari 
o‘rtasida, mijozlar va birjaning mutaxassislari o‘rtasida yuzaga ke-
ladigan bahsli vaziyatlarni hal etish bilan shug‘ullanadi.
Intizomiy komissiya birja savdosi qoidalari, ustav va birjaning 
boshqa asosiy hujjatlari buzg‘unchilarining aybdorlik darajasini 
aniqlaydi hamda tegishli jazolarni tayinlaydi, jazolarning ijro eti-
lishini nazorat qiladi.
«Toshkent» Respublika fond birjasi respublikaning har bir vilo-
yatida o‘zining sho‘ba bo‘linmasiga ega.
Broker – kontragentlar haqida turli xil axborotlarni olish, birja 
faoliyatining ayrim jihatlari bo‘yicha maslahatlar olish imkoniyat-
lari, zarur hujjatlardan nusxalar ko‘chirish, shartnomalarni to‘ldi-
rish va rasmiylashtirish bo‘yicha birja xizmatlaridan foydalanish.
«Toshkent» RFBdagi brokerlik joyi noma’lum muddatga so-
tib olinadi, ya’ni brokerlik joyini sotib olib (bir karralik badalni 
to‘la gan holda) uning egasi birja tomonidan unga qo‘yiladigan ta-
lablarga rioya qilgan holda birja xizmatlaridan chegaralanmagan 
muddatda foydalanishi mumkin. Brokerlik joyiga egalik qilishning 
butun yili davomida birja a’zolari unchalik katta bo‘lmagan sum-
119
madagi muntazam a’zolik badallari to‘lashadi. A’zolikning bunday 
tizimi brokerlar uchun juda tejamli sanaladi. Boshqa mamlakatlar-
da birjadagi a’zolikni saqlab turish uchun har ovda yoki har yili 
ramziy emas, balki juda katta miqdordagi badal to‘lanadi.