O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi k. Z. Xomitov, F. A. Hamidova birja ishi
Download 4.54 Kb. Pdf ko'rish
|
Birja ishi SANPINga
|
14.4. Birja faoliyatida oldi-sotdi
shartnomalari, bitimning ijro etilishi Bitimning to‘rtinchi va oxirgi bosqichi – ijro etish pul to‘lovi- ni va qimmatli qog‘ozlarning yetkazib berilishini nazarda tutadi. To‘lov bitim ishtirokchilari tomonidan tanlangan pulli hisob-kitob- 138 lar tizimi bilan amalga oshiriladi, qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berish ham tegishli tanlab olingan tizim orqali amalga oshiriladi. Bitimni ijro etish kuni oldi-sotdi shartnomasini tuzish vaqtida belgilanadi. Ba’zan ushbu kun bitim tuzish haqidagi ikki tomon- lama hujjatning matnida ko‘rsatiladi. Lekin, ko‘pincha, vositachi- lar bitimni tuzish va ijro etish o‘rtasida shunday muddatni belgila- shadiki, u barcha ijro etiladigan qoidalarga mos holda aniqlanadi va mavjud bozorda amal qiladi. Bozorda qo‘llaniladigan andoza muddatlarning aniqligi uning tashkillashtirilishi darajasiga bog‘liq. Birja bozorining o‘zida tuziladigan bitimlar ham barcha bosqichlar- dan o‘tishning qat’iy belgilangan jadvaliga ega bo‘lishi kerak. Agar bitim mazkur bozordagi bitimlar ijrosining barcha mumkin bo‘lgan standart muddatlardan eng qisqa muddatda ijro etilsa, u holda gap «kassa bitimi» yoki «spot» haqida boradi. Masalan, Frankfurt fond birjasida bitim u tuzilgandan keyin ikkinchi ish kunidan avval ba- jarilishi mumkin emas. Nyu-York fond birjasi uchun ko‘pchilik kassa bitimlarining ijro etilishi muddati – ular tuzilganidan so‘ng besh ish kuni. Agar ijro etish muddati qaysidir bozorda kassa biti- mini ijro etish uchun zarur bo‘lgan eng kam (minimal) muddatdan ko‘p bo‘lsa, u holda bu «muddatli bitim» yoki «forvard» deyiladi. Masalan, Germaniya fond bozorida bitim tuzilganidan keyin uchin- chi yoki undan ko‘p kunda ijro etilish sharti bilan tuziladigan bitim muddatli (forvard) hisoblanadi. Bitimlarni tuzish sanasi va ijro etish sanasi o‘rtasidagi muddatni belgilashning ikki asosiy usuli ma’lum. Birinchi usul faol bo‘lma- gan bozorlarda, shuningdek, endigina rivojlana boshlagan yirik bo- zorlarda qo‘llanilgan (Angliya). Mazkur usulga binoan, muayyan vaqt davri belgilangan (masalan, ikki hafta), shu vaqt mobaynida ushbu davr yakunlanganidan so‘ng ma’lum kunlardan keyin (faraz qilaylik, yetti taqvim kunidan so‘ng) keladigan belgilangan kunda ijro etilishi lozim bo‘lgan bitimlar tuzilardi. Ikkinchi usul hozirgi vaqtda deyarli barcha birjalarda va birjadan tashqari bozorning ak- sariyat tizimlarida qo‘llaniladi. Birinchi usuldan uning farqi shun- daki, bitimni tuzish davri bir kungacha qisqartirilgan (ya’ni bitim bir kunda tuzilishi mumkin). Shunday qilib, bir ish kuni ichida 139 tuzilgan bitimlar aniq belgilangan ish kunlaridan keyin keladigan ayrim sanada bir vaqtning o‘zida bajarilishi belgilanadi. Masalan, dushanba kuni tuzilgan bitimlar qaysidir bozorning qoidalariga ko‘ra keyingi dushanba kuni ijro etilishi lozim, ya’ni besh ish kuni- dan so‘ng. Bunday holatda bitimlar «T + 5» kunida bajariladi deyi- ladi. Ushbu qoida bo‘yicha seshanba kuni tuzilgan bitimlar keyingi seshanbada ijro etiladi va hokazo. Aynan mazkur usul xalqaro qoi- dalar va andozalar tomonidan barcha zamonaviy fond bozorlarida joriy etilish uchun tavsiya qilinadi. «O‘ttizlik guruhi», shuningdek, bitim ma’lum muddat mobayni- da barcha bosqichlarni, to ijro etilishigacha bo‘lgan bosqichlarni bosib o‘tishi lozim bo‘lgan eng uzoq (maksimal) muddatni ham belgilash haqida tavsiya berdi. Bu tavsiya qilingan muddat – 3 kun, demak, bitim «T + 3»dan kechikmasdan ijro etilishi zarur. Ko‘rsa- tilgan uch kun bitim ishtirokchilariga va fond bozoriga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlarga bitimning oraliq bosqichlari taqqoslash va kliringni sifatli amalga oshirish uchun beriladi. Bitimni tuzish va uni ijro etish sanasi o‘rtasidagi muddat qanchalik uzoq bo‘lsa, bitim ishtirokchilari shuncha katta xatarga duch kelishadi. Agar bi- tim tuzilayotgan vaqtda barqaror moliyaviy ahvolga ega bo‘lgan ishtirokchilardan biri uning ijro etilishi vaqtiga kelib to‘lovga qo- dir bo‘lmasa, u holda uning kontragenti unga tegishli bo‘lgan pul mablag‘larini yoki qimmatli qog‘ozlarni olmasligi mumkin. Bitim- ni tuzish va uni ijro etish sanasi o‘rtasidagi muddat qanchalik uzun bo‘lsa, bitimning bajarilmasligi ehtimoli shuncha ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun bitimni ijro etish uchun eng maqbul vaqt u tuzil- gan kundir. Biroq amaliyotda bunga har vaqt ham erishib bo‘lmay- di. Taqqoslash va kliring tadbirlarining murakkabligi hamda ko‘p mehnat talab qilishi, har bir bosqichda kliring tashkiloti va bitim ishtirokchilari o‘rtasida axborot bilan doimiy almashib turish zaru- rati bitimni tezda ijro etish vazifasini qiyinlashtiradi. Hatto Ame- rika fond bozorida ham eng keng va eng sig‘imli bitimlar «spot» «T + 5» qoidasi bo‘yicha bajariladi. Kompyuter texnikasi bitimning barcha bosqichlari o‘tishini eng qisqa muddatlargacha ancha tezlashtiradi. Zamonaviy elektron bir- 140 jalari va kliring tashkilotlarida bitimning barcha bosqichlarining o‘tish jarayoni bir kungacha yetadi, ba’zan bitimni tuzish va kliring tadbiri bir kunning o‘zida amalga oshiriladi. Ammo ko‘p narsa bir- jalar va kliring tashkilotlarining elektron hujjatlar aylanishi u yoki bu mamlakatda amal qilib turgan pulli hisob-kitoblar va qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berish tizimlari bilan qanday uyg‘unlashgan- ligiga bog‘liq. Bitimni ijro etishning boshqa muhim qoidasi «to‘lovga qarshi yetkazib berish» deb nomlanadi. Bu qoida u bo‘yicha ijro etish bosqichini tashkil etuvchi ikki muvoziy (parallel) jarayonning – pulli to‘lovlar va qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berish jarayon- larining sinxronlashishi lozim bo‘lgan tamoyillarga tegishlidir. Nazariy jihatdan uchta variant bo‘lishi mumkin: a) xaridor sotib olingan qimmatli qog‘ozlarni sotuvchi pulni olishidan avval ola- di; b) sotuvchi pulni xaridor o‘zi sotib olgan qimmatli qog‘ozlarni olishidan avval oladi; d) ikkala jarayon ham bir vaqtning o‘zida kechadi. Har ikkala variantda ham bitimda ishtirok etayotgan tomon- lardan biri ustun, ikkinchisi esa, siqib qo‘yilgan vaziyatda bo‘la- di. Bitimning ijrosi ikkala tomondan ham majburiyatlarning qar- shi bajarilishini nazarda tutadi. Nazariy jihatdan mumkinki, bitim bo‘yicha unga tegishli bo‘lgan narsani birinchi bo‘lib olgan tomon o‘zining shaxsiy majburiyatlarini bajara olmaydi yoki bajarishni xohlamaydi. Bunday vaziyatda ikkinchi tomon ziyon ko‘radi. Faqat uchinchi variant – ikkala tomon ham majburiyatlarni bir vaqtning o‘zida bajarishi – kontragentning to‘lovga qodir emasligi yoki in- sofsizligi bilan bog‘liq ortiqcha xatardan qutqarishi mumkin. Bun- day bir vaqtda ijro etish «to‘lovga qarshi yetkazib berish tamoyili» deb nomlanadi. Har qanday fond birjasi va unga xizmat ko‘rsat- adigan kliring tashkiloti bu tamoyilga rioya etilishini nazorat qi- lishning yo‘lga qo‘yilishi haqida qayg‘urishlari shart. Bu tamoyilni nazorat qilish va uni bajarishning aniq shakllari hamda mexanizm- lari pul hisob-kitoblari tizimi va qimmatli qog‘ozlarni yetkazib be- rish tizimi u yoki bu mamlakatda qanday qurilganligiga bog‘liq. 141 Download 4.54 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|