O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi k. Z. Xomitov, F. A. Hamidova birja ishi

Tayanch so‘zlar: «Toshkent» O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo 
birjasi, tovar seksiyasi, rejali iqtisodiyot, fond bo‘limi, qimmatli qog‘ozlarning 
uyushgan bozori, fond boyliklari bilan birja savdolarini tashkil qilish, birjaning 
brokerlik o‘rinlari, birjaning ustav sarmoyasi, «Toshkent» birjasi Fond bo‘limi, 
brokerlik joyi, ekspert, malaka, kotirovka, nizolar bo‘yicha komissiyalar, qim-
matli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish huquqini beruvchi max-
sus litsenziya, makleriat, «Toshkent» Respublika fond birjasi ochiq aksiyadorlik 
jamiyati, taftish komissiyasi.
Nazorat savollari:
1. «Toshkent» O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasi qachon va 
qanday maqsadlarda tashkil etildi?
2. Mustaqillikning dastlabki yillarida tovar-xomashyo birjalarining paydo 
bo‘lishiga qanday iqtisodiy vaziyatlar sabab bo‘ldi?
3. «Toshkent» O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasining fond 
bo‘limi qanday vazifani bajargan?
4. O‘zbekistonda dastlab qimmatli qog‘ozlar bilan muntazam savdolarni 
o‘tkazish qachon va qayerda amalga oshirildi?
5. «Toshkent» Respublika fond birjasi qachon tashkil etildi?
6. «Toshkent» RFB qanday funksional bo‘linmalarni o‘z ichiga oladi?
127
XIV BOB
BIRJA FAOLIYATIDA SHARTNOMALAR
TUZISH VA ULARNI RO‘YXATDAN
O‘TKAZISH TARTIBI
14.1. Birja faoliyatida oldi-sotdi
shartnomalari tuzish
Fond bozori rivojlanishining dastlabki bosqichlarida qimmatli 
qog‘ozlar oldi-sotdisi tartibsiz xususiyatga ega bo‘ldi. Bu pulning 
qimmatli qog‘ozlar xaridoridan sotuvchiga va qimmatli qog‘ozlar 
yoki ularning sertifikatlarining xaridorga o‘tishi tadbirini regla-
mentlovchi aniq qoidalarning yo‘qligi tufayli yuz berdi. Yaqin 
o‘tgan davrda qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish haqida shartno-
ma imzolanganidan keyin bitim tadbirining qonun bilan belgilan-
gan vaqt doiralari bo‘lmaganligi tufayli uning ijrosi uzoq oylarga 
cho‘zilib ketgan ko‘p holatlar yuzaga keldi. Bitim bo‘yicha kontra-
gentlar o‘zaro bitimni ijro etish bo‘yicha harakatlarni kim birinchi 
bo‘lib boshlashi kerak – xaridor to‘lovni amalga oshiradimi yoki 
sotuvchi – qimmatli qog‘ozlarni o‘tkazadimi, ushbu masala yuzasi-
dan uzoq vaqt tortishishlari mumkin edi.
Qator hollarda bitimlar tuzish reglamentining tartibga keltiril-
maganligi faqat bitta kontragent tomonidan o‘z majburiyatlarining 
bajarilishiga olib keldi. Bitimni amalga oshirish jarayonida uning 
ishtirokchilari (xaridor, sotuvchi, broker, birja, yordamchi vazifa-
sini o‘tovchi turli boshqa muassasalar) tomonidan harakatlarning 
aniq va maqbul tadbirlarining mavjud emasligi, ko‘pincha, uning 
bajarilish muddatlarining uzayib ketishiga, qimmatli qog‘ozlar bi-
lan turli nayranglar, tovlamachiliklarning sodir bo‘lishi ehtimolla-
riga va kontragentlar tomonidan o‘zlarining majburiyatlarini jazo 
choralarsiz bajarmasligiga olib keldi. Bularning barchasi fond bo-

---

128
zorining rivojlanishiga sezilarli tarzda to‘sqinlik qildi, chunki qim-
matli qog‘ozlarning imkoniyatli xaridorlari va sotuvchilari ba’zan 
bitimni amalga oshirish jarayonida kutilmagan to‘sqinliklarga duch 
kelishidan cho‘chishib, bitimni tuzishga jur’at etolmasdi.
Qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirishning 
jahon tajribasi bitimlarning maqbul holga keltirilishi va muvaffaqi-
yatli tugallanishini ta’minlovchi bitimlarni bajarishning majburiy 
bosqichlarini ishlab chiqdi. Ularga quyidagilar kiradi:
1. Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi shartnomasini tuzish.
2. Amalga oshirilayotgan bitim bo‘yicha ko‘rsatkichlarni taqqos-
lash.
3. Kliring.
4. Pul to‘lovi va qimmatli qog‘ozlarning muqobil o‘tkazilishini 
amalga oshirish.
Bu bitim tuzishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Shuni 
nazarda tutish kerakki, qimmatli qog‘ozlar bilan tuziladigan 
bitimlarning almashish, sovg‘a qilish, aksiyalarni ustav fondiga 
o‘tkazish, vasiyat qilish kabi boshqa kam tarqalgan turlari o‘z tex-
nikasi va bosqichiga ko‘ra oldi-sotdi bitimidan kam farq qiladi.
Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yicha shartnoma qimmatli 
qog‘ozlarni dividendlar ko‘rinishida yoki kurs qiymatining o‘sishi-
dan daromadlar olish maqsadida ularga egalik qilish uchun ilgari 
xarid qilgan shaxslar o‘rtasida tuzilishi mumkin.
Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yicha shartnoma professio-
nallar, ya’ni broker-dilerlar o‘rtasida ham tuzilishi mumkin. Bun-
da brokerlar yo vosita shartnomasi asosida komissionerlar sifatida, 
yoki topshiriq shartnomasi asosida ishonch bildirilgan shaxs sifa-
tida qatnashishi mumkin. Vosita shartnomasining o‘ziga xos xu-
susiyati shundaki, unda broker (komissioner) topshiriq bo‘yicha, 
mijoz (komitent) nomidan emas, o‘z hisobidan harakat qiladi. 
Komissioner broker bilan tuzilgan vosita shartnomasini bajarish-
da oldi-sotdi bitimini o‘zining nomidan bajaradi. Fond bozoridagi 
aksariyat bitimlar bari bir brokerlarning vositachiligi bilan amalga 
oshiriladi, ular bunda komissionerlar sifatida qatnashadilar.
129
Shunday qilib, real sotuvchi va real xaridorlarga (ya’ni bitimda 
vositachi sifatida ishtirok etmayotgan shaxslarga), odatda, brokerlar 
xizmat ko‘rsatadi hamda qimmatli qog‘ozlar oddi-sotdisi bo‘yicha 
shartnomalar aynan shu brokerlar o‘rtasida tuziladi. Yana shuni
ta’kidlash lozimki, diler-brokerlar qimmatli qog‘ozlarning «sof» 
xaridorlari va sotuvchilari o‘rtasida nafaqat vositachilik vazifasi-
ni bajarishadi, balki ham qimmatli qog‘ozlarning «sof» xaridorlari 
va sotuvchilari bilan, ham o‘zaro munosabatlarda katta miqdordagi 
bitimlarni o‘zlarining shaxsiy hisobidan amalga oshirishadi.
Qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchilari qim-
matli qog‘ozlar bilan bitimlar tuzish tadbirlarining bir xillashti-
rilishidan va andozalashtirilishidan boshqa ishtirokchilarga qara-
ganda ko‘proq manfaatdordir. Chunki bu ularning har kunlik ishi, 
aynan ular boshqalarga qaraganda ko‘proq bunday tartibsizliklar 
oqibatida yuzaga keladigan muammolarga duch kelishadi.
Fond birjasi qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga 
oshirishning aniq, doimiy va yagona tusdagi qoidalariga muvofiq 
ishlashni ta’minlovchi qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilishning 
eng ommabop hamda umumiy qabul qilingan tashkiliy shakli hi-
soblanadi. Birja qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilishning muayyan 
tamoyillarini belgilab beradi, ya’ni savdolarda ishtirok etish uchun 
faqat professional ishtirokchilarga ruxsat etilishi, aniq savdo tadbir-
larining mavjud bo‘lishi, bitimlar tuzilishining bir joyga jamla nishi, 
vaqt doiralarining chegaralanishi, qimmatli qog‘ozlar bozorining 
professional ishtirokchilari tomonidan ham, davlat tomonidan ham 
bitimlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilinishi lozim.
Zamonaviy bozor makonida birjadan tashqari qimmatli qog‘ozlar 
bilan savdo qilishning kamroq shakllangan va tashkiliy jihatdan 
kamroq rasmiylashtirilgan boshqa ko‘pgina tizimlari ham mav-
jud. Butizimlar birjadan tashqari bozoiga kiradi. Birja va birjadan 
tashqari fond bozorlari ularga to‘liq mos keladigan shartnomalar 
tuzishning bir-birlaridan texnika bo‘yicha va ayrim boshqa belgi-
lari bilan farq qiluvchi usullarini ishlab chiqdi. Mumtoz (klassik) 
an’analarga ega bo‘lgan fond birjalarida ishtirokchilar o‘rtasidagi 
bitimlar, odatda, og‘zaki shaklda yoki andoza qog‘oz yozuvlarini 

---

130
yozib, bir-biriga taqdim etish orqali tuziladi. Savdolarning elektron 
texnologiyalaridan foydalanadigan fond birjalarida bitim tuzilgan-
ligi haqida operatsiya zalining bosh protsessorida (kompyuterda) 
qayd etiladi. Birjadan tashqari bozorda bitimlar og‘zaki (telefon 
orqali, so‘zlashuvlarni magnit tasmasiga yozish bilan), teleks orqa-
li, ixtisoslashtirilgan elektron tarmoqlar orqali tuziladi. Ta’kidlash 
joizki, bitimlar kam hollarda ikkala tomondan ikki tomonlama yoz-
ma hujjatning imzolanishi yo‘li bilan tuziladi.
Bitimning birinchi bosqichi natijasida har bir ishtirokchi tomoni-
dan o‘zlarining bitimning tuzilganligini va uning asosiy ko‘rsat-
kichlarini aks ettiruvchi ichki hisob hujjatlari tuziladi. Qo‘llanil-
gan bitim tuzish texnologiyasiga qarab bular qimmatli qog‘ozlar 
oldi-sotdisi bo‘yicha shartnomalarning imzolangan blanklari, ope-
ratsiyalar daftarlaridagi yozuvlar, brokerlik va maklerlik yozuvlari, 
treyderlarning axborotlari, bajarilgan buyurtmalar blanklaridagi 
belgilar, bitimlar bo‘yicha kontragentlarning yozuvlari, teleks ham-
da faks ma’lumotlarining bosmalari, hisobot kompyuter fayllari va 
ularning qog‘oz bosmalari bo‘lishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar 
oldi-sotdisi bo‘yicha shartnomalarning tuzilishi murakkab kom-
pleks operatsiyalarning butun seriyasi boshlanganini anglatadi. Bu 
operatsiyalar bitim o‘z nihoyasiga yetgunga qadar, ya’ni qimmatli 
qog‘ozlar xaridorning qo‘liga o‘tib, pul mablag‘lari esa, sotuvchin-
ing ixtiyoriga mutlaqo kelib tushgan vaqtgacha amalga oshirilishi 
lozim. Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yicha shartnoma tuzil-
gan kun iqtisodiy adabiyotda «T» harfi bilan belgilanadi (inglizcha 
trade – bitim). Bitimning qolgan bosqichlari birmuncha keyinroq 
bo‘lib o‘tadi. Ular nihoyasiga yetgan kun, odatda, birinchi bosqich 
kuni – «T» kuni bilan mos keladi. Misol uchun, agar bitimning bar-
cha bosqichlari shartnoma tuzilganidan so‘ng uchinchi ish kunida 
to‘liq tugallangan bo‘lsa, u holda bitim «T + 3» kunida tugallandi 
deb hisoblash qabul qilingan.
Bitimning umumiy muddati belgilanishi qimmatli qog‘ozlar bo-
zori ishtirokchilari uchun muhim ahamiyatga ega, chunki boshqa 
shaxsga o‘tkazilayotgan qimmatli qog‘ozlarga egalik qilish huquqi 
ularning yangi egasiga oldi-sotdi bitimi tuziladigan paytda emas, 
131
balki faqatgina uning bajarilishi vaqtida o‘tadi. Ungacha bitimning 
barcha bosqichlari mobaynida o‘tkazilayotgan qimmatli qog‘ozning 
egasi sotuvchi bo‘lib qoladi. Ushbu holat qimmatli qog‘oz bilan 
bitim tuzish va uni bajarish orasidagi davrda dividendlarni to‘lash-
ga to‘g‘ri keladigan vaqtda alohida dolzarblik kasb etadi, masalan, 
mazkur qimmatli qog‘ozning o‘zi bilan uni navbatdagi begonalash-
tirish (sotish, almashish, sovg‘a qilish va h.k.)ga doir keyingi ope-
ratsiya amalga oshirila boshlaydi. Bunday holatda dividendlar olish 
huquqlari va qimmatli qog‘ozga egalik qilishdan kelib chiqadigan 
boshqa huquqlarga sotuvchi egalik qilishi davom etadi.