O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi o`rta maxsus kasb-hunar ta`limi markazi

 

III. Ishni bajarish tartibi 

1.  Laboratoriya  ishining  yo’riqnomasini 

o’qib 

o’rganing. 

Ishga 

kerakli 

asbob-

uskunalarning 

mavjudligini 

tekshiring 

va 

o’qituvchidan ishni bajarishga ruxsat oling. 

2.  Berilgan  (variant  bo’yicha)  shisha 

plastinkaning  qalinligini  mikrometr  yordamida 

o’lchang. 

3.  Indikatorni mikroskop tubusiga moslama 

yordamida  o’rnating  va  uning  o’lchagich 

sterjenchasi  uchining  mikroskop  stolchasidagi  shisha  plastinkaga  siljimasdan  tegib 

turishini ta`minlang. 

4.  Indikatorning  kichik  milini  nolga  keltiring.  So’ngra  uning  katta  milini  indikator 

gardishini burab nolga keltiring. 

E  s  l  a  t  m  a.  Indikatorning  kichik  mili  millimetrni,  katta  mili  esa  millimetrning 

yuzdan bir bo’laklarini ko’rsatadi. 

5.  Indikatorning  o’lchash  sterjeni  uchini  asta-sekin  eng  yuqoriga,  mikroskop 

murvatlaridan foydalanib ko’taring. 

Ish qurilmasining umumiy ko’rinishi 

 

36 

6.  Mikroskop  stolchasi  sirtiga  belgi  chizilgan  shisha  plastinkani  joylashtiring  va 

undagi  belgining  aniq  tasvirini  xosil  qiling  va  indikator  milining  ko’rsatganini  yozib 

oling. 

7.  Mikroskop  stolchasidagi  belgi  qo’yilgan  shisha  plastinka  ustiga  sindirish 

kursatkichi  aniklanadigan  shisha  plastinkani  joylashtiring  va  ikkinchi  shisha  plastinka 

orqali ko’zatishni davom ettirgan holda birinchi plastinka ustidagi belgi (chiziq)ning aniq 

tasvirini hosil qiling hamda indikator ko’rsatganini yozib oling. 

8.  Ikkala  kuzatishlarda  aniqlangan  natijalar  ayirmasidan  mikroskop  tubusining 

ko’tarilish balandligi a ni toping. 

9. Aniqlangan natijalar asosida shishaning sindirish ko’rsatkichini hisoblab toping. 

 

IV. Nazorat savollari 

1. Yorug’lik nurining sinish qonuni nima va uni qanday formula bilan ifodalanadi? 

2.  Hyp nima uchun shaffof jismlardan sinib o’tadi? 

3. Optik jismlarning sindirish ko’rsatkichi nima uchun har xil bo’ladi? 

4.  Absolyut  va  nisbiy  sindirish  ko’rsatkichlari  nima  va  ularning  ma`nosini 

tushuntiring? 

5. Mikroskop yordamida shishaning sindirish ko’rsatkichi qanday aniqlanadi? 

6. Yorug’lik nurining sinish qonuni qayerlarda qo’llaniladi? 

HULOSA_   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

37 

 

38 

Laboratoriya  ishi № 15 

Mavzu: Difraksion panjara yordamida yorug’lik to'lqin uzunligini 

aniqlash 

Ishning maqsadi: 

1.

 

Oq yorug’lik 7 xil rangdagi va to'lqin uzunligidagi nurlardan tashkil 

topganligi haqida tushuncha berish.  

2.

 

Yorug’likning har xil rangiga turli xil to’lqin uzunliklari mos kelishini 

tajribada aniqlashni o'rganish.  

3.

 

Difraksion panjara haqida tushuncha va tasavvur hosil qilish.

 

 

I. Ishni bajarish tartibi 

 

1.

 

Laboratoriya  ishining  yo'riqnomasini 

qo’ib 

o’rganing 

o’qituvchining 

savollariga 

javob 

berib, 

ishni 

bajarishga ruxsat oling. 

2.

 

Laboratoriya 

qurilmasini 

ko'zdan 

kechiring  va  undagi  asboblarning 

to'laligini tekshiring. 

3.

 

Metrli  chizg’ich  ustiga  maxkamlangan  asboblarni  yorug’lik  manbaiga  tog'ri 

yo'naltiring. 

4.

 

Yorug’lik  oqimini  xosil  qiluvchi  elektr  lampani  tok  manbaiga  K  kalit 

yordamida ulang. 

5.

 

Lampa  shu'lalangandan  so’ng,  shu  lampaga  tirqishli  chizg’ich  tirqishi  orqali 

qarab,  lampaning  cho’g’lanuvchi  tolasi  aniq  ko'rinadigan  qilib  tirqishli 

chizg’ich (TL)ni joylashtiring. 

6.

 

Difraksion panjarani metrli chizg’ich oxiridagi maxsus joyga o’rnating. 

7.

 

Difraksion  panjara  orqali  yorug’lik  manbaiga  qarab  chiziqli  spektrlar 

ko'ringaniga ishonch xosil qiling. 

8.

 

Difraksion  panjara  orqali  tirqishli  chizg’ichning  o’rtasidagi  «O»  nuqtaidan 

avval  o'ng  tomonga  qarab  biror  aniq  spektr  chizig’ini,  so’ngra  chap  tomonga 

qarab ikkinchi spektr chizig’ini shu chizg’ichning qora bo’yalgan qismi ustida 

ko’rib,  ularning  noldan  chiziqli  spektrgacha  bo’lgan  masofalarini  aniqlang. 

Bunda  noldan  o'ng  va  chap  tomonlardagi  chiziqlargacha  bo’lgan  masofalar 

h

o’ng

 va h

chap

 deb olinadi. 

9.

 

Xar  bir  rangdagi  spektrlargacha  bo’lgan  masofalarni  kamida  uch  martadan 

aniqlangandan so'ng ularning o'rtasini jadvalga kiriting. 

10.

 

Difraksion  panjaradan  tirqishli  chizg’ichgacha  bo'lgan  masofani  xar  safar 

o'zgartirib, spektr chiziqlari orasidagi h masofani aniqlang. 

11.

 

Aniqlangan l va h asosida 



 ni xisoblang. 

 

 

39 

 

Rangli chiziqlar 

nomlari 

 

h

1 

 

h

2 

 

l

1 

 

l

2 

 

d 

 



 

 





 

Binafsha 

 

 

 

 

 

 

 

Ko’k 

 

 

 

 

 

 

 

Havorang 

 

 

 

 

 

 

 

Yashil 

 

 

 

 

 

 

 

Sariq 

 

 

 

 

 

 

 

Zarg’aldoq 

 

 

 

 

 

 

 

Qizil 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

E  s  l  a  t  m  a.  h

1

  va  h

2

  xamda  l

1

  va  l

2

  tirqishidan  o'ng  va  chap  tomonda 

ko'ringan spektr xolatlariga mos keladi. 

12. O’tkazilgan tajribadan xulosa chiqaring.  

III. Nazorat savollari 

1.

 

Spektr necha xilda bo’ladi? 

2.

 

Yorug’lik to’lqinmi yoki fotonlar oqimimi? 

3.

 

Difraksion panjara doimoimisi deb nimaga aytiladi?

 

HULOSA_   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

40 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Laboratoriya ishi № 16 

Mavzu: Fotoeffekt hodisasini o’rganish 

Ishning maqsadi:  

1. Fotoeffekt hodisasini o’rganish.  

2. Fototok kattaligining kuchlanishga bog’liqligini o’rganish.  

3. Fototok kattaligining  yorug’lik chastotasiga bog’likligini  o’rganish.  4.  Metalldan 

fotoelektronlarning  chiqish  chegarasini  (qizil  chegara)  aniqlashni  o’rganish.  5. 

Fotoelektronlar tezligini aniqlashni o’rganish. 

 

I. Asbob-uskunalar 

1.

 

Vakuumli fotoelement.  

2.

 

Yorug’lik manbai (simob—kvartsli lampa).  

3.

 

Tok manbai.  

4.

 

Voltmetr va ampermetr.  

5.

 

Yorug’lik filtrlari.  

6.

 

Lyuksmetr.  

7.

 

O’lovchi simlar va yordamchi aslahalar. 

 

II. Qurilmaning tuzilishi va ishlashi 

Qurilma yorug’lik manbai (simob-kvartsli lampa), fotoelement, lyuksmetr, yorug’lik 

filtrlari,  reostat,  ampermetr,  voltmetr,  tok  manbai  va  boshqa  yordamchi  anjomlardan 

tashkil topgan. 

 

Qurilmaning sxemasi: Y—yorug’lik manbai; F—filtr qo’yiladigan joy; L— lyuksmetr o’rnatiladigan joy; 

FE— fotoelement; R—reostat; A va V —ampermetr va voltmetr. 

Laboratoriya  qurimasining  ishlash  tartibi  quyidagicha:  qurilmaning  elektr  sxemasi 

yig’ilgandan so’ng, tashqi tok manbaiga elektr lampasi ulanganga qadar ampermetrning 

ko’rsatishi  yozib  olinadi.  YOrug’lik  oqimi  fotoelementga  tushganligi  sababli 

fotoelektronlar  fotokatoddan  uchib  chiqadi.  YOrug’lik  oqimini  o’zgarmas  tutib, 

kuchlanish  orttirilganida  fototok  miqdori  ma`lum  qiymatgacha  ortadi  va  so’ngra 

kuchlanishga  bog’liq  bo’lmay  qoladi,  ya`ni  tokning  to’yinish  hodisasi  o’rinli  bo’ladi. 

YOrug’lik  ta`sirida  fotokatoddan  uchib  chiqqan  fotoelektronlar  soni  (ya`ni  tokning 

to’yinishi)  fotokatodga  tushayotgan  yorug’lik  intensivligiga  to’g’ri  proportsional  (faqat 

 

41 

o’rganilayotgan  rangdagi  nur  uchun)  bo’ladi.  Turli  xil  to’lqin  uzunligidagi  (rangdagi) 

yorug’lik nurlari uchun fototokning qiymati mos ravishda har xil bo’lishi mumkin. 

Shuning uchun albatta o’rganilayotgan rangdagi nurning monoxromatikligini tajribada 

ta`minlash shart. 

III.Ishni bajarish tartibi 

1. Laboratoriya ishining yo’riqnomasini o’qib o’rganib, sxemani taxlil qilib bo’lgandan 

so’ng o’qituvchi savollariga javob berib, ishni bajarishga ruxsat oling. 

2. Laboratoriya  ishining  elektr  sxemasini  yig’ing  va  o’qituvchi  yoki  laborantga 

tekshirtiring. 

3.

 

Qurilmadagi  fotoelementga  yorug’lik  tushadigan  tuynukcha  qopqog’ini  oching 

va fototok kattaligini (ampermetr ko’rsatgani bo’yicha) yozib oling. 

4.

 

Tashqi  tok  manbaiga  simob-kvartsli  lampani  ulang  va  lampa  shu`lalangandan 

keyingi fototokni yozib oling. 

5.

 

Birorta yorug’lik filtrini yorug’lik manbai qarshisiga quying. 

6.

 

Lyuksmetr bilan filtrdan keyingi yoritilganlikni o’lchang va yozib oling. 

7.

 

 

Qurilmani  tashqi  o’zgarmas  tok  manbaiga  ulang  va  kuchlanish  nolga 

teng  bo’lgan  holatdan  boshlab  to  ampermetrdagi  tok  o’zgarmasdan  qolgunga 

qadar  kuchlanishni  juda  oz  miqdorda  (0,5—1  V)  orttirib  borib,  har  safar  volt 

metr va ampermetrning ko’rsatishlarini yozib oling. 

8.

 

Tashqi  o’zgarmas  tok  manbaidan  olinadigan  tok  qutblari  qisqichlaridagi  ulash 

simlari  o’rinlarini  almashtirib  ulang,  ya`ni  laboratoriya  ishi  qurilmasiga 

berilgan tok yo’nalishini o’zgartiring. 

9.

 

Ampermetrning  mili  nolni  ko’rsatganiga  qadar  kuchlanishni  o’zgartiring  va 

ampermetr noliga mos keluvchi kuchlanishni yozib oling. 

10.

 

 Har  safar  yorug’lik  filtrlarini  o’zgartirgandan  keyin  ishning  6—9-bandlarida 

ko’rsatilganlarni takroran bajaring. 

11.

 

Tajribada olingan natijalar asosida grafikni millimetr qog’ozida chizing. 

12.

 

Olingan natijalar asosida v

max

 ni hisoblab toping. 

13.

 

 

1

max

2

2

eU

mv



  va 

2

max

2

mv

A

hv





  formulalarga  tajribada  topilgan  natijalarning 

son qiymatlarini qo’yib, undan Plank doimiysini hisoblab toping. 

14.

 

Bajarilgan ishdan xulosa chiqaring. 

15.

 

Aniqlangan natijalarning absolyut va nisbiy xatoliklarini hisoblang. 

IV. Nazorat savollari 

1.

 

Fotoeffekt hodisasi nima va uning qanday qonunlari bor? 

2.

 

Ichki fotoeffekt hodisasi qanday sodir bo’ladi? 

3.

 

Fototokning to’yinishiga sabab nima? 

4.

 

Fotoeffektning qizil chegarasi hamma metallarda ham yorug’likning  bir  xil  to’lkin 

uzunligida sodir bo’ladimi? 

5.

 

Tormozlovchi kuchlanish deganda nimani tushunasiz? 

6.

 

Fotoeffekt  hodisasini  kim  va  qachon  kashf  qilgan  hamda  uning  qonuniyatlarini 

kim o’rgangan? 

7.

 

Fotoeffekt hodisasi qayerlarda qo’llaniladi? 

8.

 

Ichki fotoeffekt hodisasini kim va kachon kashf etgan? U qayerlarda qo’llaniladi? 

HULOSA_   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

42