O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

-Shu, Bakirboyning Samarqandda o’qiyotgan Jonibek uli kelgan. Yaxshi olishi bor- da. O’tgan yili kelganida Sariosiyoni mom qilib edi.
-Uning kelganini ko’pchilik bilmaydi-ya? Ma’qul. Ayt, tom ustiga chiqib, o’zini yashirib o’tirsin.
Bu parchada uning kelganini hech kim bilmaydi-ya ritorik so’roq gap orqali javobi ham ichida tasdiq ma’no mujassamlashgan.
-Bo’ri, borma!

-Nega hukm qilasan? Nima, hosilotmisan?!


-Bo’ri, meni jo’ram desang bormaysan.


Nima hosilotmisan?! so’rog’i orqali ham jahl-g’azab, ham yashirin inkor ma’nosi berilgan. Chunki bu gapda hosilot emassan degan mazmunni uqish mumkin.
Men oshnamga ishonib edim, jonivor. U ishonchimni oyoqosti qildi. Qiyomatli oshnangdan shu ish kelgandan keyin o’zgalardan nima umid-u nima xayr?²⁶
Hayda, jonivor, yo’rtib-yo’rtib hayda!

Vo ajab, bu qanday dunyo bo’ldi, jonivor?

Berilgan ushbu misollarda ritorik gap orqali taajjub ma’nosi berilgan.

Har bir yozuvchining o’ziga xos uslubi uning nafaqat so’z qo’llash mahorati, balki badiiy tasvir vositalaridan, xalqona ibora va hikmatlardan foydalana olishi bilan, balki til sintaktik vositalaridan o’ziga xos tarzda foydalana olishi bilan ham belgilanadi. Badiiy asar obrazliligini oshirishga xizmat qiluvchi sintaktik usul va vositalar qatorida ritorik so’roq gaplarning alohida o’rni bor. Unda ruhiy evrilishlar, turli murakkab vaziyatlarda personajlarning fikriy ikkilanishlari, murakkab vaziyatda ekanliklarini kitobxonga to’la-to’kis, ta’sirli ifodalab berish, ba’zan kinoya, ba’zan pichingni ifodalash maqsadida ifodalanadi.
Umuman, Tog’ay Murod asarlarida ritorik so’roq gaplar juda faol qo’llanib, ular asar qahramonining monologik nutqida uning o’y-xayollari, ichki kechinmalarini yanada ta’sirchan ifodalaydi, asarning badiiy estetik qiymatini oshiradi. Dialogik nutqda esa so’zlovchining tinglovchiga ta’sir etish, fikrni tasdiqlatish yoki inkor etish vazifalarini bajaradi. Shu sababli ham Tog’ay Murod o’z asarlarida ritorik so’roq gaplardan unumli foydalangan yozuvchi hisoblanadi. Tog’ay Murodning ona tilimizning imkoniyatlaridan mohirona foydalana olish mahorati yuksak degan xulosa qilish mumkin. Shuningdek, yozuvchining ritorik gaplardan turli ma’nolarni ifodalab tuzgan dialoglarida asar ta’sir kuchini oshirish, ma’no-mohiyatini yanada aniqroq ifodalash kabilarni maqsad qilib olganini ko’rish mumkin.
Muloqot paytida, gapirayotganda yoki yozayotganda har doim yangidan matn yaratmaymiz. Ehtiyojimizga ko‘ra turli matn tiplaridan foydalanamiz. Ba’zan boshimizdan o‘tgan yoki o‘zimiz guvoh bo‘lgan voqеalarni kimgadir aytib bеramiz. Tinglovchiga notanish bo‘lgan biror kishi yoki joyni batafsil tasvirlab bеrishga harakat qilamiz. Ba’zan fikrimizni turli dalillar yordamida isbotlashga, izohlashga ehtiyoj sеzamiz. Yoxud kimgadir pand-nasihat qilamiz. Uni turli hayotiy voqеalar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan xulosa chiqarishini istaymiz. Muloqot maqsadimiz ba’zan qandaydir xabarni tinglovchiga yеtkazishga qaratilgan bo‘ladi. Ba’zan nimanidir so‘rashga ehtiyoj sezamiz. Shu bilan birga biror ishni qanday bajarish kеrakligi haqida tavsiyalar bеramiz yoki biror ishni qilmaslik haqida buyruq bеramiz. Maqsadimizga erishish uchun turli ko‘rsatma, ta’qiq va xitob jumlalaridan foydalanamiz. Insonlar o‘rtasidagi muloqot maqsadi va mazmuni shular bilangina chеgaralanib qolmaydi. Inson hissiyotlarini, tuyg‘ularini, hayajonlarini, azob va qayg‘ularini ifodalash, shu orqali tinglovchi yoki kitobxonni ta’sirlantirishni istaydi. Ana shunday hollarda ba’zan mubolag‘a ba’zan o‘xshatish – qiyoslash kabi tasviriy vositalardan foydalanamiz. .
Badiiy matnni tahlil qilish jarayonida fonеtik birliklarning estеtik xususiyatlariga ham alohida e’tiborni qaratish zarur. Shе’riy matnda nutq tovushlarining estеtik imkoniyatlari tеz va qulay idrok etiladi. Chunki shе’rda o‘ziga xos jozibador ohang bo‘ladi. Bu ohangdorlikka tovushlarni uslubiy qo‘llash natijasida erishiladi. Shе’riyatda asosan, allitеratsiya (undoshlar takrori), assonans (unlilar takrori), gеminatsiya (undoshlarni qavatlash) kabi fonеtik usullardan foydalaniladi. Nasrda unlilarni cho‘zish, undoshlarni qavatlash, tovushlarni takrorlash, so‘zlarning fonetik qobig‘ini o‘zgartirib yozish, tovush orttirish yoki
tovush tushirish kabi fonеtik usullar yordamida eksprеssivlik ta’minlanadi. Tovushlarni uslubiy qo‘llash bilan bog‘liq qonuniyatlarni yozuvda “aynan” ifodalash imkoniyati chеklangan. Biroq talaffuz va bayon muvofiqligiga fono- grafik vositalar yordamida erishish mumkin. Badiiy asarlarda ruhiy holatni yozuvda ifodalash o‘ziga xos murakkablikni yuzaga chiqaradi. Qahramonlar ruhiyatidagi ichki hayajon, xursand bo‘lish, xafa bo‘lish, rozilik, taajjub, yalinish, hayratlanish, kinoya, piching, kеsatiq, olqish, so‘roq, ta’kid, qoniqmaslik, norizolik, tilak-istak, qo‘llab-quvvatlash kabi holatlarni aynan bеrishda yozuvchilar unli yoki undoshlarni birdan ortiq yozish usulidan foydalanadilar.
Tilimizda tovush (yozuvda grafik) tomoni bir xil bo‘lib, turlicha ma’nolarni ifodalovchi so‘zlar mavjud. Bunday so‘zlar omonimlar dеb ataladi. Tilshunoslikda omonimiyaning uch ko‘rinishi mavjudligi ta’kidlanadi: omolеksеma, omograf va omofonlar. Shakldosh so‘zlar asosida yuzaga kеladigan ohangdoshlikdan badiiy asarda alohida uslubiy vosita sifatida foydalaniladi. Xalq og‘zaki ijodida askiya va payrov orqali kulgi chiqarish maqsadida, shе’riyatda esa tuyuq yoki so‘z o‘yini hosil qilishda ishlatiladi.
LMa’lumki, odatiy so‘roq gaplar o‘ziga nisbatan tasdiq yoki inkor ma’nodagi javobni talab qiladi. Quyidagi misollarga e’tibor beraylik: