O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

V BOB NAZORAT SAVOLLARI 
1. Plastiksimon grafitli cho‘yanni xarakteristikasi. 
2. Sharsimon grafitli cho‘yan deganda nimani tushunasiz? 
3. Sharsimon grafitli cho‘yan olish texnologiyasi. 
4. Nima uchun sharsimon grafitli cho‘yanlar boshqa qotishmalar o‘rniga 
tavsiya etiladi? 
5. Bolg‘alanuvchan cho‘yan olish texnologiyasi. 
6. Oq cho‘yan deganda nimani tushunasiz? 
7. Cho‘yanlar nima uchun legirlanadi? 
8. Yuqori sifatli cho‘yanlar olish texnologiyalari. 
9. Elektroshlak pechlarida po‘latni olishdagi yutuqlar. 
10. Rangli qotishmalar olish yuqori texnologiyalari. 

---

322 
VI BOB. SUYUQLANTIRISH JARAYONLARINI
OPTIMALLASH
 
 
6.1. Suyuqlantirish jarayonlarini hisoblash va 
optimallashtirish 
Quyiladigan qotishmalar xossalarini optimallash quyib tayyorlana- digan 
detalning konstruksiyasi va vazifasiga to‗liq javob beradigan tarkibni aniqlash 
uchun zarur. Odatda, masala quyidagi tarzda qo‗yiladi: eng yuqori mustahkamlikda 
va nisbiy uzayish hamda qattiqlikning berilgan kattaliklarida komponentlar 
miqdorini aniqlash talab qilinadi. Xossalarni optimallashtirish jarayonini 
qotishmalardan birining misolida kо‗rib chiqamiz. Masalan, AK5M2 qotishma 
uchun komponentlar miqdori quyidagi chegaralar bilan cheklangan: 
}. (6.1) 
Mustahkamlik σ (MPa), nisbiy uzayish 5(%) va qattiqlik HB quyidagi 
funksiyalar bilan tavsiflanadi: 
σ = 1,66X
1
– 0,4 X
2 
– 5 X
3 
– 2,333 X
4 
+ 13,567 , (6.2) 
δ = 0,695X
1
– 0,6 X
2 
– 3,6067 X
3 
– 1,233 X
4 
+ 2,245 , (6.3) 
HB = 0,25X
1
+ 5,75 X
2 
+ 1,667 X
3 
+ 1,667 X
4 
+ 59,6587 , (6.4) 
bu yerda X
1
, X
2
, X
3
, X
4
— qotishmadagi kremniy, mis, magniy va marganes 
konsentratsiyasi. 
Cheklashlar (6.1) ni qoniqtiradigan optimal kimyoviy tarkibni topish talab 
etiladi, bunda δ ≥ 1,5, HВ ≥ 70 shart bajarilganda mustahkamlik eng katta qiymatga 
ega bo‗ladi. 

---

323 
Masala chiziqli programmalash metodi bilan yechiladi. Qotish- maning quyidagi 
kimyoviy tarkibi olingan (%): Si — 6; Cu — 1,5; Mg — 0,2; Mn — 0,2 (δ = 21,46 
kgs/mm
2
da). 
Agar (6.2)—(6.4) tenglamalar chiziqli bo‗lmasa, u holda masala 
murakkablashadi. Ushbu holda masalani [29] da keltirilgan gradiyent metodi 
yordamida yechish mumkin.