O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

Shixtani hisoblash va optimallash. Optimallash masalasini yechish uchun 
shixtani hisoblashda kimyoviy tarkib bo‗yicha cheklashlarni, shixtaning tarkibi va 
narxini hamda suyuqlantirish pechlarida undan foydalanishning ruxsat etilgan 
chegaralarini bilish zarur [33]. Turli suyuqlantirish agregatlarida po‗lat 
suyuqlantirishning o‗ziga xos xususiyatlari, shuningdek, suyuqlantirish shartlari 
diapazoni shixtani optimallashda, cho‗yan uchun qilinganidek, elementlar 
kuyishining o‗rtacha hisobidan kelib chiqishga imkon bermaydi. Shuning uchun 
shixtani hisoblash va optimallashning birinchi bosqichida shixta tarkibidagi 
elementlarning keltirilgan miqdorini konkret suyuqlantirish sharoitlari hamda bu 
sharoitlar uchun metall shixta va ferroqotishmalar uchun alohida- alohida kuyindilar 
kattaligi ko‗rinishida keltirilgan tajriba ma‘lumotlari asosida aniqlanadi: 
( )
( )
, (6.5) 
bu yerda K
i(j)
— shixtaning j- komponenti tarkibidagi i- element miqdori. 
Bundan tashqari, C, S va P uchun suyuqlantirish agregati turi va jarayonga qarab 
(kislotali yoki asosli, aralashmalarning oksidlanishi yoki oksidlanmasligi), barcha 
shixta materiallari uchun umumiy bo‗lgan ma‘lum qonuniyatlar mavjud. Ularga 
asoslanib shixta tarkibidagi talab etilgan elementlar miqdori hisoblab topiladi. 
Elementlarning kuyishi 4.4- jadvalda keltirilgan. 
Oksidlab suyuqlantirishda uglerod uchun, odatda, quyidagi bog‗lanishlar qabul 
qilinadi: 
( )
( )
— asosli jarayon uchun, 

---

324 
( )
( )
— kislotali jarayon uchun, 
bu yerda 
( )
— suyuq po‗latdagi uglerodning oxirgi miqdori. 
Oksidsizlantirmasdan suyuqlantirishda, aksincha, shixtadagi uglerod miqdori 
tayyor po‗latdagiga qaraganda kam bo‗lishi kerak: 
( )
( )
. 
(6.6) 
Asosli pechlarda po‗lat suyuqlantirilganda oltingugurt va fosfor dastlabki 
miqdordan 50—70% kuyadi. Kislotali pechlarda ularning miqdori o‗zgarmaydi. 
6.1- jadvalda keltirilgan ma‘lumotlardan va S, C va P bo‗yicha keltirilgan 
tavsiyalardan foydalanib, kimyoviy tarkibi bo‗yicha cheklash tenglamasini tuzish 
mumkin: 
( )
∑
( )
( )
, (6.7) 
( )
∑
( )
, (6.8) 
( )
∑
( )
, (6.9) 
(6.7)—(6.9) tenglamalar sistemasi texnogolik cheklash tenglamalari bilan 
to‗ldiriladi va ular shixtaning eng kam narxi aniqlanadigan tenglama bilan 
birgalikda yechiladi: 
∑
, (6.10) 
bu yerda: 
— shixtaning preyskurant bo‗yicha j- komponentining narxi, so‗m; x 
— shixtadagi komponentlar miqdori, %. 

---

325 
6.1- jadval