O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Download 2.72 Mb. Pdf ko'rish
|
BLOKCHEYN VA KRIPTOVALYUTA TEXNOLOGIYASI
|
Volatillik deb kurs tebranishi,
ya’ni muayyan vaqt oralig‘ida kurs qanchalik o‘zgarishiga aytiladi ) qanday yaratishi mumkinligini tasavvur qilish juda qiyin. Biz fidutsiar(fidusiar - (lar) - G'arb yuridik terminologiyasida mulk uchun javobgar bo'lgan va uni boshqa shaxs manfaatlari yo'lida boshqaradigan yuridik yoki jismoniy shaxs (masalan, ishonch shartnomasi asosida) ) pul va Markaziy banklar bilan qoldik deylik. U holda, agar bitkoin almashinuv vositasi sifatida ishlatilsa, uning volatilligi istalmagan bo‗ladi, ammo bu uning kursi qiymatni saqlab qolish uchun zarur bo‗lgan uzoq muddatli barqarorlik talabiga bo‗ysunishi kerak degani emas. Bu pullarning boshqa funksiyasi va u boshqacha amalga oshirilishi 89 mumkin. Shunday bo‗lsa ham, bu shuni anglatadiki, Greshem qonuni kuchga kirib, bitkoinlarni, kamida qisqa muddatli istiqbolda, spekulyativ bozordan chiqaradi, va hech kim ularni bitimlarni amalga oshirish uchun saqlamaydi va ushlab turmaydi. Bitkoinning ishlab chiqarilish xarajatlari xususiy pullarning boshqa turlariga nisbatan yuqori bo‗lishiga qaramasdan, bu, albatta, hech narsa degani emas, chunki bitkoin hech qachon pul bilan bir xil tarzda ishlatilmaydi. Boshqa tomondan, agar kimdir xususiy pul, ayniqsa, elektron pul ishlab chiqarishni istasa, ular albatta umumiy reestr va blokcheyn texnologiyasidan foydalanishlari mumkinligini tasavvur qilish qiyin. Shu asnoda, Angliya bankining 605-sonli ish hujjatida shunday deyiladi: ―Biz markaziy bank tomonidan raqamli valyuta chiqarilishining makroiqtisodiy oqibatlarini o‗rganmoqdamiz (CBDC) – bu markaziy bankning barchaga ochiq va foizli daromad keltiruvchi majburiyati bo‗lib, u almashinuv vositasi sifatida bank depozitlari bilan raqobat qiluvchi blokcheyn yordamida amalga oshiriladi. Biz ... modelida hukumat obligatsiyalari o‗rniga CBDC ning 30% chiqarilishi YAIM ni 3% ga ko‗paytirishi mumkinligi, bu haqiqiy foiz stavkalari, tushgan soliqlar va pul amaliyotlari xarajatlarining kamayishi bilan bog‗liq. CBDC ga nisbatan kontrsiklik narxlash yoki miqdor qoidalari pul-kredit siyosatining ikkinchi vositasi sifatida markaziy bankning biznes-sikl barqarorlashuvini amalga oshirish qobiliyatini ancha yaxshilashi mumkin‖, ya‘ni, Angliya banki fikriga ko‗ra, mavjud valyutaga qo‗shimcha ravishda raqamli valyutaning kiritilishi YAIM ni muntazam 3% ga oshiradi! Yuqoridagilarning barchasini sarhisob qilaylik. 1. Markaziy bank tomonidan chiqarilgan milliy elektron valyuta bilan bo‗lgan pul rejimi hech qaerda hech qachon mavjud bo‗lmagan, chunki yaqin zamonlargacha bunga texnologiyalar imkon bermasdi. 2. Xususiy elektron valyutalar haqida gapiradigan bo‗lsak, oldindan belgilangan ekzogen pul massasiga ega raqobat qiluvchi valyuta siyosat nuqtai nazaridan nomaqbuldir. 3. Elektron maydalanmaydigan pullar markaziy bankning o‗z balansiga milliy valyuta qiymatidagi va har doim ochiq bo‗lgan universal elektron ruxsat taqdim etishini bildiradi. Angliya banki bitimlar bo‗yicha bo‗lgan barcha qoldiqlar oldingidek tijorat banklaridagi depozit bo‗lib hisoblanadi, deb bashorat qiladi, va elektron valyuta umumiy reestrlarga, taqsimlangan reestrlarga va tranzaksiyalar bloklari zanjiriga aloqasi yo‗qligiga e‘tibor qaratadi. 4. Bank hisoblariga xavfsiz muqobil hisob yaratish likvidlik xavfi va kredit xavfi pasayishi hisobiga moliyaviy barqarorlikni oshiradi. Nobank moliya muassasalari pul mablag‗larini sug‗urta qilinmagan bank hisobida emas, MB da saqlash imkoniyatida yutadilar. Muqobil valyuta mavjudligi oqibatlari hozir, naqd pullar va bank pullari o‗rtasida raqobat bo‗lmaganda, ahamiyatsiz bo‗lishi mumkin, 90 ammo krizis davrida xavf darajasini tushunmoq muhimdir – tizim qulamasligiga kafolat berish lozim. Raqamli naqd pullarning mavjudligi odamlar qaysidir sabablarga ko‗ra boshqa likvidlik shakllaridan voz kechib, MB ning xavfsiz pullariga o‗tishga qaror qilganlaridagi vaziyatning keskinlashuviga olib kelishi mumkin. Buyuk Britaniyada xavfsiz elektron valyuta mavjudligi xorijiy banklardan elektron funt sterlinglarda mablag‗lar oqimini chaqirishi mumkin, bu esa valyutalar kurslarini ko‗taradi. 5. Bunday tizimni ishga tushirishning eng arzon muqobili, shubhasiz, to‗liq markazlashtirilgan arxitektura bo‗ladi (yaqqol misol – Keniyadagi M-Pesa). 6. Barchaga ochiq reestr tizimining asosiy xususiyati – bitimlarning butun tarixi barcha tekshiruvchi organlarga va keng ommaga real vaqt rejimida ochiq bo‗ladi. 7. Soliqlarning senorajga qaytarilishi. Buyuk Britaniyada moliyaviy krizisdan sal oldinroq valyutani tabiiy ishlatishdan olingan foizlar 2,4 mlrd funt sterlinglarga etardi. Bu o‗ziga xos yashirincha soliqdir. 2016 yilda, ba‘zi baholanishlarga ko‗ra, valyuta chiqarish huquqiga bo‗lgan soliq 500 mln funtni tashkil etishi mumkin edi. Buyuk Britaniyada naqd pullarning umumiy miqdori taxminan 67 mlrd funtni tashkil etadi, ulardan deyarli 10 mlrd bank va bankomatlarda turib, har oy bankomatlardan 15 mlrd ga yaqin pul echiladi. Bu esa 42 milliard funt sterlingning bank tizimidan tashqarida qo‗ldan qo‗lga o‗tishini ko‗rsatadi - odamlar ularni yashirincha yig‗ishlari, yashirishlari yoki mamlakatdan olib chiqishlari mumkin. Banklarda atigi 10 milliard funt sterling borligi haqidagi fakt naqd pul mamlakat aholisi uchun muddatli omonatlardan afzalligini ko‗rsatadi. Agar ko‗pchilik o‗z jamg‗armalarini bank hisob varaqlaridan elektron valyutaga o‗tkazsa, Angliya banki soliqni qaytarish orqali o‗z daromadlarini ikki baravar oshirishi mumkin bo‗ladi. 8. Muqobil moliyalashtirish. Kreditga pul olish jarayonining shaxsiy pul yaratish bilan almashtirilishi kreditlashtirish hajmlarining qisqarishiga ta‘sir qiladi, bu esa ma‘lum iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Banklar uchun qiyinchiliklar nafaqat kreditlarni taqdim etishdan, balki mablag‗ etishmovchiligini bartaraf etish uchun moliyalashtirishning muqobil manbalarini yaratishdan ham iborat bo‗ladi. Raqamli maydalanmaydigan pullarga qarshi bironta asosli dalil yo‗q. Hatto aksincha – ular pul tizimini yanada samarali qilishi va umuman iqtisodga yaxshiroq xizmat ko‗rstatishi mumkin. Bunday valyuta bitkoinga o‗xshab faoliyat yuritardi, ammo markazlashtirilgan nazorat sharoitida. Taqsimlangan reestrni nazorat qiluvchi yagona taraf Angliya banki bo‗lardi, pul zaxirasiga ham u javob berardi. Bitkoindan farqli o‗laroq, uning cheklangan emissiya hajmi bilan, Angliya banki 91 istaganda RSCoin valyutasining cheklanmagan miqdorini chiqarardi, bu esa iqtisodda inflyasion tendensiyalar uchun sharoit yaratgan bo‗lardi. Mavjud tizimning ikkita asosiy muammosi bor – uning hisoblash hajmlari tufayli kichikligi va nazorat qilib bo‗lmaslikdir. RSCoin birdan ikki quyonni o‗ldiradi. Nazorat markaziy bankga beriladi, markazsizlashtirilgan tizim markazlashtirilgan bo‗lib qoladi, MB ga hamma ishonch bildirgani sababli esa, Proof-of-Work ga bo‗lgan ehtiyoj yo‗qolib, bu xarajatlarni kamaytiradi va umuman tizim quvvatini ko‗p martaga oshiradi. Markaziy bank bu erda – asosiy, lekin yagona bo‗lmagan elementdir. RSCoin faoliyat yuritishi MB ning tijorat banklari bilan bo‗lgan o‗zaro ta‘sirda quriladi. Ularni ishlab chiquvchilarni chekankachilar (mintettes) deb atashadi – maynerlar bilan o‗xshashlik yaqqol, ammo, maynerlardan farqli o‗laroq, chekankachilar soni qat‘iy belgilangan bo‗lib, har biri bozorga yaxshi tanish, asosiysi esa, ko‗p jihatdan RSCoin kontekstidan tashqari MB ga bog‗liq tijorat banklari bo‗la turib, ular o‗yin qoidalariga rioya qilishdan manfaatdorlar. RSCoin ning muhim xususiyatlaridan biri shundan iboratdir – ishtirokchilarning oqilona ishlashini ta‘minlash birinchi navbatda bo‗lishi mumkin bo‗lgan sanksiyalarda emas, tijorat banklarning vijdonan ishlashga bo‗lgan ―shaxsiy‖ manfaatida qurilgan. ―Markazsizlashtirilgan tizimlarning fragmentar markazlashuvi jarayoni ikki jihatda ifodalanadi – MB ning pul mablag‗lari hajmini nazorat etishida va tranzaksiyalar zanjirini qurishda. Ishtirokchilari uchta: mablag‗lar hajmini nazorat qiluvchi MB, oddiy foydalanuvchilar va tranzaksiyalar zanjirini qo‗llab-quvvatlash uchun ma‘sul chekankachi-banklar tarmog‗i. Biroq usullarga boshqa nuqtai nazarlar ham mavjud bo‗lib, ular yordamida blokcheyn asosida kriptovalyutalardan foydalanishda barcha noqulayliklarni bartaraf qilish mumkin. Shunday qilib, biz shunday model bilan juda qiziqib tanishdikki, unda MB kriptovalyuta emitenti bo‗lib qoladi. Bu holatda u markazsizlashtirilgan tizim ishlanmasi uchun ma‘sul bo‗lib, unda kriptovalyutaning yagona turi muoamalada bo‗ladi va markazlashtirilgan mayning amalga oshiriladi; yagona kriptovalyuta yuritilishi doirasida faoliyatga litsenziya berish, davlat nazorati, hisobga olish va tartiblashtirish, hamda statistik ma‘lumotlar to‗plash uchun ham javobgardir. Litsenziyalangan moliya tashkilotlari (MT) u holda quyidagi harakatlarni amalga oshiradi: milliy markazsizlashtirilgan tizimda unga qo‗shilish orqali ishtirok etish, markazsizlashtirilgan tarmoq serverlari bir qismini shaxsiy yoki ijaraga olingan quvvatlarga joylashtirish, so‗nggi foydalanuvchilarni moliya tashkiloti (agentlar) ofisida to‗liq ro‗yxatdan o‗tkazish. Bunda o‗zaro ta‘sirning ikki modeli bo‗lishi mumkin (13-rasm). 92 Birinchi modelda MB va MT larning kriptovalyuta tizimlari turlicha bo‗lib, ularning birgalikdagi faoliyati saydcheyn texnologiyasi asosida amalga oshiriladi. Kriptovalyuta mayningi bilan MB shug‗ullanadi, moliya tashkilotlariga esa mayning ta‘qiqlangan. MB markaziy kriptovalyuta tizimi ishini ta‘minlab berishi lozim, boshqa kriptovalyutalar faoliyat yuritishi uchun, markaziy bankga tezkor nazorat va kuzatish uchun interfeys taqdim etib, MT lar javob beradi. Ikkinchi modelda milliy kriptotizimga qo‗shilish uchun moliya tashkilotlari markaziy bankni o‗zlari ishlatgan quvvatdan kam bo‗lmagan hajmdagi quvvatli serverlar bilan ta‘minlashlari lozim. Bunda bozorga ―kirish chiptasi‖ narxi MT lari uchun baland, infratuzilmani tashkil etish esa – juda serxarajat bo‗lishi mumkin: Download 2.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|