O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat chet tillar instituti

Stilistik funksiya- FB larning aksariyati uchun xarakterli jihat hisoblanadi. Chunki FB larda denotativ ma’no bilan bir qatorda konotativ element ham ishtirok etgan bo‘ladi. Bu esa nutq momentida FB larning o’ziga xos stilistik vazifani ifodalab kelishini ko’rsatadi.
FB larning uslubiy funksiyalari xilma-xil va rang-barangdir, ularning ayrimlari tabiiy bo’lib, FBning ichki tabiatidan kelib chiqadi. Qolganlari esa individual xarakterga ega bo’lib, u yoki bu so’z san’atkorining estetik mahorati, xohish irodasi, til vositalaridan foydalanishdagi novatorligi bilan aloqadordir, shulardan birinchisini FB larning lisoniy, uzual uslubiy funksiyalari deb, keyingilarini esa nutqiy okkazional uslubiy funksiyalari deb nomlash mumkin.
FBlarning uzual uslubiy funksiyalari FB lar uchun umumiy, doimiy bo’lib, har qanday matnda reallashadi va ular FB larning o’ziga xos kategorial xususiyatlari bilan aloqadordir.
Rus tilshunosi S.G. Gavrin rus tilida FB larni tahlil qilganda, ularning bir necha funksiyalari mavjudligini ko‘rsatib bergan. Ana shu funksiyalar ingliz tili FB lari uchun ham xarakterli hisoblanadi [51;36-38].
1) Nutqni ixchamlashtirish funksiyasi. FB lar ayniqsa gap shakliga ega bo’lgan FB lar nutqni ixchamlashtirish xususiyatiga ega. Masalan “Don't count your chickens before they are hatched!” iborasi o’rnida so’zlashuv nutqida shunchaki “don't count your chick­ens “(jo’jani kuzda sanaymiz) iborasi qo’llaniladi. Yoki curiosity killed the cat iborasi o‘rniga so‘zlashuv nutqida “care killed the cat“ birikmasi qo‘llanilishi mumkin.
2) Obrazli ifodalash funksiyasi. Ko'pgina FBlar konkret, ko’rgazmali tasvir uchun xizmat qiladi, shaxs predmet, voqea hodisaning obrazli ifodasi bo’lib keladi. Masalan, bunday FBlar badiiy va publisistik nutqda metaforalar, o’xshatishlar bilan bir qatorda obrazlilik hosil qilishga bo’ysundiriladi. Obrazli ifodalash funksiyasi ichki ta’sirchan shaklga obrazli tasavvurga ega bo’lgan FB lar uchun ko’proq xarakterlidir. Ba’zan FB lar muayyan tushunchani obrazli nomlab, ifodalab qolmasdan butun matnga kuchli obrazlilik “radiatsiya” baxsh etadi.
3) Baholash funksiyasi. FB larning turli strukturali tillari uchunbiror predmet yoki voqea-hodisani nomlash bilan birga ularga salbiy yoki ijobiy baho berish funksiyasi ham xaraktelidir. Ba’zi hollarda FB larning baholash funksiyasi undagi nominativ funksiyani keyingi planga o’tkazsa, ba’zan esa FB larda nominativ ma’no ustunlik qiladi. FB larni ekspressiv-baho bo‘yog‘i tarkibini baholash, emotsionallik va ekspressivlik tashkil etadi. Baholash deganda predmet yoki shaxsga nisbattan salbiy yoki ijobiy tavsif berish tushuniladi. FB ma’nosini talqin qilganda baholash xususiyati albatta ishtirok etadi. Agar FBlarning semantik strukturasida baholash semasi bo’lsa, o‘sha iboraning struktur–grammatik qurilishidan qat’iy nazar FB ga izoh sifat orqali beriladi yoki bu izoh tarkibida “nihoyatda”, ”juda” singari baho semasini ifodalovchi so’zlar qo’llaniladi. Masalan: cut up nasty- juda achchiqlanmoq; get smb dander up-jahli chiqmoq kabi sinonim birliklarda ekspressivlik turli darajada ifodalangan. Ya’ni har bir FB o’ziga xos ekspressiv baho bo’yog’ga ega bo’lib, birinchi iborada salbiylikni ifodalovchi sema nisbattan yorqinroq. Bu birliklarni jonli nutqda qo’llanilishi ham fikrimiz isboti bo’la oladi:
He appears to know just how long he can torment me before I get my dender up (Mark Twain, The Adventures of Tom Sawyer, ch, IV, p.34)
Hang it! You cut up quite nasty….( W.Thackeray “Pendennis” ch.XII,p.169)
FB larning emotsionalligi ularning turli xil his-tuyg’ulari, shaxs-predmetlarga nisbattan sub’yektiv munosabatlarini ifodalash bilan bog’liqdir. FBlarning emotsionalligi bir vaqtning o’zida ikki ma’noning reallashuvi va obrazlilik natijasida yuzaga chiqadi [19;25]. Darhaqiqat, FBlar qo’rquv, shodlik, azoblanish, hayrat taajub kabi emotsional xususiyatlarni ifodalash imkoniyatiga ega. Masalan, “miserable as bandicoot”, “over a barrel”, “ like a bastard” , “be for the high dive” kabi FBlar dardu alam, xafagarchilik emotsional bo’yog’iga ega bo’lsa, “have a ball”, “full of beans”, “a guy bird” FBlari quvonch, sevinch emotsional bo‘yog‘iga ega. FB lar uchun xarakterli funksiyalardan bo‘lgan stilistik funksiya tarkibiga giperbolizatsiya hamda intensivlik funksiyasi ham kiradi.
4) Ekspressiv funksiya. “Ekspressiya” so’zi lotincha bo’lib, nutqning ta’sirchanlik faoliyatini ifodalaydi, bu xususiyat leksik, grammatik, va boshqa vositalar yordamida yuzaga keladi. Masalan, FB tarkibidagi fonetik, leksik, grammatik o’zgarishlar ekspressivlik darajasini kuchayishiga olib keladi
Yuqorida keltirilgan barcha funksiyalarni FB lar nutq momentida bir vaqtning o‘zida namoyon eta olmaydi. Ba’zi jihatlar doimiy , konstant vazifalar bo‘lsa, ba’zilari faqat ma’lum bir FB lar uchun xosdir.
Tilning frazeologik fondida alohida o‘rin tutadigan, maqol va matallar uchun kumulyativ funksiya xosdir [35; 139]. Chunki ayanan maqollar xalq tarbiyasi umumlashmasi bo’lib, kishilarni to‘g‘ri yo‘lga, yaxshilikka yetaklaydi.
Kumulyativ funksiya bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan funksiya bu direktiv funksiya hisoblanadi. Bunday vazifa bajarib kelayotgan frazemalarga quyidagilarni misol keltirishimiz mumkin: as you brew, so must you drink = o‘zing pishirgan osh, aylanib ham, o‘rgilib ham ichverasan; cut your coat according to your cloth =ko‘rpanga qarab oyoq uzat; look before you leap = suvni ko‘rmay etik yechma; strike while the iron is hot =temirni qizig‘ida bos va boshqalar.
FB larning xulosalash funksiyasi ularni o‘zidan oldin kelgan gaplarni umuman ifodalab kelishida namoyon bo‘ladi, masalan so‘zlashuv nutqida keng qo‘llaniladigan , that’s flat iborasi uzil-kesil xulosaga kelingan ma’nosida qo’llanilib aynan shu vazifani bajaradi [35;140].
Well, I won't marry her: that's flat (G.B. Shaw).
Shuningdek, bu funksiya nutq momentida juda ko ‘p maqollar uchun xarakterli hisoblanadi, masalan, all’s well that ends well, in for penny, in for pound va boshqalar
"And they ran off in my car. That was about half an hour ago." "You hear that, Willy?" cried Mrs. Tipstead. "In for a penny, in for a pound.Taking cars now!"(J.B. Priestley,The Good Companions, p.538).
Yuqorida ta’kidlaganimizdek FB lar uchun pragmatik funksiya xarakterli jihatlardan biridir . Pragmatik funksiyaning ajralmas qismi sifatida baholash funksiyasi hamda fikrni dalillash funksiyasini aytib o‘tishimiz mumkin [35;140]. Masalan:
It is an ill bird that fouls its own nest= ahmoq o‘zi o’tirgan shoxga bolta uradi;
Augustus: Do you mean to say, you scoundrel, that an Englishman is capable of selling his country to the enemy for gold?
The clerk: Not a general thing I wouldn’t say it, but there’s men here would sell their own mothers for two coppers of they got the chance.
Augustus:…..It’s an ill bird that fouls its own nest.(J. B. Priestley, “Midnight on the Desert”, ch 2, p.96)
Undov so‘zlar bilan ifodalangan FB lar insonning ruhiy-emotsional holatini ifodalab kelgani uchun kompensatorlik funksiyasini bajaradi.[35;141] Zero, nutq momentida bunday FB larning qo‘llanilishi, insoning emotsional holatini ifodalash uchun xizmat qiladi.Masalan, Oh dear-E xudo!
Jimmy: They didn't say much. But I think she's dying.
Cliff: Oh, dear (D H. Lawrence, “Sons and Lovers“, part I,p.84).
Yuqorida tahlil qilgan barcha funksiyalar uzual xarakterli hisoblanadi. Ammo FB lar matn tarkibida qo‘llanilganda uzual funksiyalar asosida okkazional funksiya ham bajarishi mumkin, ma’noni kuchaytirish funksiyasi, qo‘shimcha ma’no berish funksiyasi kabilar.
Ma’lum bir frazeologik birlik nutq momentida qo‘llanilganda bir vaqtning o‘zida turlicha funksiyalar bajara olishi mumkin. Masalan, so‘zlashuv frazeologizmi “Like a shot”-1) shiddat bilan, jon jahdi bilan otilib chiqmoq; 2)darhol, bir onda; 3) mamnuniyat bilan, bajonidil; kabi ma’nolarni anglatadi va u nutq momentida qo‘llanilganda birinchidan nominative va kommunikativ funksiya bajaradi. FB ning o‘zgaruvchan funksiyalariga esa, intensivlik funksiyasi, ekspressivlik va obrazli ifodalash funksiyasi hamda nutqni ixchamlashtirish funksiyalari kiradi. Masalan:
The boy was off like a shot( Ch Dickens, Christmas carol,stave V,p.41)
“Birds of feather flock together”- “ko‘r-ko‘rni qorong‘uda topadi” maqolida kumulativ funksiya, ekspressiv-obrazli ifodalash funksiyasi, baholash funksiyasi (odatda salbiy baho berishda bu maqoldan foydalaniladi) va nutqni ixchamlashtirish funksiyalari mavjud.
“Make smb. sit up”- “hayratda qoldirmoq” manosida qo‘llanilib quyidagicha funksiyalar bajaradi : kumulyativ funksiya, ekspressiv obrazli ifodalash funksiyasi, baholash funksiyasi hamda nutqni ixchamlashtirish funksiyalari.
Masalan: Have you got a lawyer? Not yet. I”ll send you mine. He”ll make them sit up!(J Galsworthy, the silver spoon” part I, ch, XIII, p.217)
Make a mountain out of a molehill-pashshadan fil yasamoq iborasi qo‘llanilganda birinchidan ekspressiv obrazli ifodalash funksiyasini, giperbolizatsiya funksiyasini, baholash funksiyasini bajaradi. Bundan tashqari yuqoridagi barcha misollar uchun nominative va kommunikativ funksiyalar xosdir.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, frazeologizmlar so‘zlashuv nutqida qo‘llanilganda bir vaqtning o‘zida turlicha funksiya bajarib,nutqni ta’sirchan, jonli hamda rang-barang bo‘lishini ta’minlaydi.