O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti mahkamoy tursunova

Tun-kununga aylagali nurfosh, 
Birisin oy angla, birisin quyosh.
Alisher Navoiy qalamiga mansub ushbu baytda vazn talabiga 
ko„ra dastlabki «birisin» so„zidagi urg„u birinchi bo„g„inga tushsa, 
ikkinchi «birisin» so„zining urg„usini ikkinchi bo„g„inga qo„yib 
o„qish kerak. G„azal o„qilganda, mazkur urg„ularga e‟tibor berilsa, 
ushbu misralar yaratilgan rajaz baxrining ko„rinishlaridan biriga 
2
Ўша асар, 46-бет. 

---

119 
to„g„ri tushadi. Demak, qaysi so„zni qanday talaffuz qilishni aruz 
nazariyasida vazn boshqaradi.
Madrasa o„quv dasturida aruz vaznining o„rganilishidan asosiy 
maqsad, matnni bexato o„qishga o„rgatish, misralar qatoridagi sir-
sinoatlardan xabardor qilish, matn mazmunidan shoirning asl 
maqsadini tushunishga erishishdan iborat bo„lgan. Buning uchun 
talaba yuzdan ortiq she‟riy o„lchovning tuzilishini bilishi, yod olishi 
lozim bo„lgan. Tabiiyki, bu sohaning siru sinoatlarini mustaqil 
o„rganish har kimning qo„lidan kelavermagan, shu sababli ilmi aruz 
madrasalarda maxsus fan sifatida o„rganilgan va bunga alohida 
e‟tibor berilgan. 
Shu nuqtai nazardan Alisher Navoiyning XV-XVI asr boshida 
temuriylar hukmronlik qilgan hududlarda yashab o„tgan o„z 
davrining taniqli va havaskor shoirlari haqida ko„plab nodir 
ma‟lumotlarni jamlagan “Majolis un-nafois” tazkirasida turli ilm 
sohiblari qatorida aruzshunoslarning alohida hurmat bilan tilga 
olinishi bejiz emas. Masalan, ulug„ shoirning otasi G„iyosiddin 
Kichkina Xuroson hukmdori Abulqosim Bobur tomonidan 1453-
yilda Sabzavorga hokim etib tayinlanadi va oila bu shaharga ko„chib 
keladi. Bu yerda yosh Navoiy o„qishni davom ettiradi, bir qancha 
taniqli olimlar, shoirlar, fuzalolar bilan tanishadi. Bu o„rinda biz 
uning sabzavorlik ikkita olim haqidagi esdaliklariga to„xtalamiz. 
Darvish Mansur haqida qisqacha ma‟lumot berar ekan, uning aruz 
ilmidan ikkita risola yozganligi haqida xabar beradi. Bu borada 
uning Yax‟yo Sebak xaqidagi ma‟lumotlari, ayniqsa, diqqatga 
sazovor: «Mavlono Yah‟yo Sebak Xuroson mulkining rangin fozili 
erdi, ko„p ulum va fununda mohir erdi. Sanoe‟ va aruz fanida barcha 
el ani musallam tutarlar erdi… . Bu faqir aruz fanida vosita bilan 
Mavlononing shogirdimen»
25
. Nima uchun Alisher Navoiy aruz 
ilmida o„zini “vosita bila” Yax‟yo Sebakning shogirdi deb 
25
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 13-том. Мажолис ун-нафоис. –
Т.: Фан, 1997, 17-18-бетлар. 

---

120 
hisoblashini biz tazkiradagi Darvesh Mansur haqidagi lavhadan 
bilib olishimiz mumkin. Bu yerda ulug„ shoir uning “aruz va 
sano‟eda Mavlono Yax‟yo Sebak shogirdi” bo„lganini, “ikki aruz 
(ya‟ni aruz ilmidan ikkita risola) tasnif qilgani”ni ma‟lum qilish 
bilan birga, “faqir (ya‟ni Navoiy) aruzni Darvesh qoshida 
o„qubman”, - deydi
26
. Demak, u o„zini Darvesh Mansur vositasida 
Yax‟yo Sebakning ham shogirdi deb biladi. 
Alisher Navoiyning bu xotirasidan ko„rinadiki, talabalar ilm 
olishda faqat o„quv dargohiga bog„lanib qolmay, balki fanning 
ma‟lum sohalarida taniqli olimlardan, alohida ustozlardan ham 
saboq olib, o„z bilim doiralarini kengaytirishga intilganlar. 
Madrasalar ta‟limida ilmi aruz vazning o„rganilishidan asosiy 
maqsad, birinchidan, Sharq adabiyotining durdona asarlarini, 
ulurdagi har bir bayt, misra, har qaysi so„zni o„z vazniga, shoir 
nazarda tutgan she‟riy o„lchovga muvofiq o„qilishini nazarda tutgan. 
Ikkinchidan, Sharq she‟riyatini ifodali o„qish orqali undagi latofatni 
anglash, asarga qiziqish uyg„otishdan iborat bo„lgan. 
Shu narsa ayonki, talabalarni aruz she‟riy o„lchov tizimi 
nazariyasi bilan tanishtirish, matnni tahlil qilish, ijodkorning vazn 
ustida ishlash mahoratini aniqlash uchun muayyan usul va puxta 
nazariy bilim talab etilgan. Shuni nazarda tutgan holda, shu sohada 
saboq beradigan mudarrislar avvalo o„zlari shu ilmga oid uslubiy 
qo„llanmalar yaratganlar. Yoki adabiyotshunos, aruzshunos 
olimlarning yaratgan ilmiy asarlaridan foydalanganlar. Tabiiyki, 
madrasalarda bu ilmning o„rganilishi bois, har bir davrning ko„plab 
adabiyotshunos olimlari qator ilmiy risolalarni yaratib, ko„p nusxada 
ko„chirtirganlar. Olimlarning aruz ilmiga oid yaratilgan ilmiy-
nazariy asarlari faqat talabalarga mo„ljallanibgina qolmay, balki 
bo„lajak shoirlar uchun, shu sohaga qiziquvchi kitobxonlar uchun 
mo„ljallangan. 
26
Юқоридаги асар, 41-бет. 

---

121 
Dastlab yaratilgan ilmiy tadqiqot va risolalar arab olimlari 
tomonidan yaratilgan. Xususan, Halil ibn Ahmad, Ibn Usmon 
Maziniy, Imom Ahmad ibn Abdurabbih, Ibn Tabriziy kabi olimlar 
shular jumlasidandir.
Ma‟lumki, deyarli hamma madrasalarda Qur‟oni Karim 
matnini chuqur o„rganish maqsadida arab tili grammatikasi 
o„rganilgan. Shu bois, yuqorida nomlari tilga olingan aruz ilmiga 
oid asarlarni ham o„zlashtirishning imkoniyatlari mavjud bo„lgan.
Aruz ilmi haqida, ayniqsa, fors-tojik adabiyotshunosligida 
ko„plab asarlar yaratilgan. Mavlono Yusuf Nishoburiy (X asr), 
Rashiddin Votvot (XIII asr)ning “Hadoyiq us-sehr”, Shams Qays 
(XIII asr)ning “Al-mo„jam fi meyor ash‟or al-ajam”, Nasriddin 
Tusiy (XIV asr)ning “Meyor ul-ash‟or“ Salmon Sovajiy (XIV 
asr)ning “Qasidatun masnuot al-aruz” , Abdurahmon Jomiy (XV 
asr)ning “Risolsyi aruz”, asarlari fors-tojik aruzining nazariy va 
amaliy rivojida alohida ahamiyatga ega bo„ldi. Manbalarda yuqoridi 
nomlari tilga olingan fors-tojik adabiyotshunos olimlarning 
aksariyati madrasalarda ta‟lim bergan mudarrislardir. Masalan, 
taniqli 
shoir 
Abdurahmon 
Jomiy 
dastlab 
talaba 
sifatida 
Samarqanddagi Mirzo Ulug„bek madrasasida tahsil olgan bo„lsa, 
keyinchalik mazkur madrasada mudarris sifatida faoliyat olib 
borganligi manbalarda qayd etilgan. Aruz ilmi rivojiga turkiy 
xalqlar orasidan etishib chiqqan adabiyotshunos va qomusiy olimlar 
munosib hissa qo„shganlar. 
Mashhur faylasuf Abu Nasr Farobiy (X asr), Abu Ali Ibn Sino 
(X-XI asr), Abulqosim Zamahshariy (XI-XII asrlar) Abu Ya‟qub 
Yusuf Ibn Abubakr Sakkokiy (XII-XIII asrlar)lar arab va forsiy 
aruzlarga emas, balki turkiy aruz taraqqiyotiga ham sezilarli ta‟sir 
ko„rsatlar. Turkiy aruzning nazariy va amaliy jihatdan shakllanishi 
va ilmiy jihatdan shakllanishi va izchil rivojlanishida Alisher 
Navoiyning ilk turkiy tilda yaratilgan “Mezon ul-avzon” (Vaznlar 
o„lchovi) asari alohida ahamiyatga ega bo„ldi.

---

122 
Keyinchalik o„zbek aruzining nazariy va amaliy jihatdan 
yanada kamol topishida Zahiriddin Muhammad Boburning 
“Muxtasar” deb nomlangan yirik asarining ahamiyati beqiysdir. 
Aruz ilmiga bo„lgan qiziqish XIX asr oxirlarida Zokirjon Furqat 
qalamiga mansubdir. Asar kichik, mo„jaz bo„lishiga qaramay, shoir 
aruzning she‟riyatda keng qo„llanilgan vaznlari haqida ma‟lumot 
bergan.
Sho„rolar davrida ham o„zbek aruziga bo„lgan qiziqish davom 
etdi. 1936-yilda Abdurauf Fitrat qalamiga mansub “Aruz haqida” 
risolasi, Alibek Rustamovning “Aruz haqida suhbatlar”
27
risolalari 
yaratildi. Unda muallif o„zbek aruzidagi badiiy mahorat 
muammolarini hal etishga intilgan. Shuningdek, olimlardan Saidbek 
Hasanov
28
, Ummat To„ychiev “O„zbek poeziyasida aruz sistemasi” 
nomli yirik ilmiy asarlar yaratildi
29
.
Ayniqsa, adabiyotshunos olim Anvar Hojiahmedovning 
“Mumtoz badiiyat malohati”
30
risolasi, “Maktabda aruz vaznini 
o„rganish”
31
nomli uslubiy qo„llanmasida aruz ilmining ilmiy-
amaliy qimmatini atroflicha yoritishga bag„ishlangan. Olimning eng 
xayrli ishlaridan biri aruz vazninga doir atamalar lug„atini
32
e‟lon 
qilgani bo„ldi. Chunki, aruz atamalari asosan arab tilidan olingan 
bo„lib, aruz ilmining o„zi naqadar murakkab bo„lsa, uning atamalari 
ham shu qadar murakkabdir. Nazarimizda atamalar lug„atisiz, aruz 
ilmni o„rganish juda katta iqtidor va sinchkovlikni talab qiladi.
Mustaqillikdan so„ng umumta‟lim maktablari, akademik 
litseylarda o„zbek adabiyoti tarixini o„rganishga bo„lgan e‟tibor 
kuchaydi. Ular ushun ajratilgan soatlar miqdori ko„paytirildi. 
27
Рустамов A. Аруз ҳақида суҳбатлар. –Т.: “Фан”, 1972. 
28
Ҳасанов C. Бобурнинг “Аруз рисоласи” асари. –Т.: Фан, 1981. 
29
Тўйчиев У . Ўзбек поэзиясида аруз системаси. – Т.: Фан, 1981. 
30
Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият малоҳати. – Т.: Шарқ, 1999. 
31
Ҳожиаҳмедов А. Мактабда аруз вазнини ўрганиш. – Т.: Ўқитувчи, 1977. 
32
Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. – Т.: Шарқ, 1998.

---

123 
Ayniqsa, umumta‟lim maktablarining deyarli barcha sinflarida 
o„zbek 
adabiyoti tarixi namunalari o„quvchilarning yosh 
xususiyatlarini inobatga olgan holda o„quv dasturiga kiritildi. 
Ammo o„zbek adabiyoti tarixini o„rganishda qator muammolar 
ko„ndalang bo„lib turmoqda. Bu muammolarni hal qilish uchun esa 
avvalo, iqtidorli aruzshunos mutaxassislarni tarbiyalab yetishtirish 
lozim. Shubhasiz, bu sohadagi eng katta mas‟uliyat maktabdardagi 
til va adabiyot o„qituvchilarning zimmasiga tushmoqda. Ularning 
aruz nazariyasi va amaliyoti sohasidagi bilim va malakalari ushbu 
she‟riy o„lchov tizimini chuqur bilmasliklari tufayli, mashg„ulotlar 
biryoqlama, chuqur tahlilsiz o„tkazilmoqda.
Madrasalar ta‟lim tizimida aruz vaznini o„rganish tajribasiga 
e‟tibor bersak, Sharq klassik adabiyotida juda muhim o„rin 
egallagan she‟riy misralarda mavjud bo„lgan qisqa va cho„ziq 
bo„g„inlarning muayyan tartibda takrorlanib kelishiga diqqat 
qilingan. Shuningdek, she‟riy matnlardagi qisqa va cho„ziq 
bo„g„inlarning ohang xususiyatlariga diqqat qilgan holda ifodali 
o„qishga e‟tibor berilgan. Shu asnoda, qaysi bir mumtoz 
shoirlarning she‟riy o„lchovdan san‟atkorona foydalanganligi, 
ularning mahoratlarini aniqlaganlar. Natijada, nihoyatda iste‟dodli 
shoirlar ijodi saralangan va she‟riyat muxlislarining muhabbatiga 
sazavor bo„lganlar. Tabiiyki, katta iste‟dod egalari sanoqli bo„lib 
xususan ularning ijodiy merosi asnosida aruz vazni ilmi chuqur 
o„rganilgan. Jumladan, Sharq allomalaridan Jaloliddin Rumiy, Hofiz 
Sheroziy, Sa‟diy Sheroziy, Alisher Navoiy, Nasimiy, Fuzuliy, Mirzo 
Bedil, Mashrab kabi sanoqli shoirlar she‟riyati va ijodi tan olingan. 
Malumki, ruboiy Sharq adabiyotining keng tarqalgan 
janrlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, Umar Hayyom, Jaloliddin 
Rumiy, Boborahim Mashrab ruboiylari xalq orasida keng tarqalgan 
bo„lib, ma‟lum va mashhur bo„lgan. Ayniqsa, Umar Hayyom 
ruboiynavislikda piru ustod darajasiga ko„tarilgan. 

---

124 
Muhammad Fuzuliy devon tuzar ekan, har bir g„azali va 
ruboiysini ilmiy mushohada bilan boyitishni asosiy maqsad deb 
biladi. 
Sa‟diy Sheroziy she‟riyati Eron sarhadlaridan oshib Xurosonu 
Movarounnahrdan to Hindistonu Rumga qadar yetib boradi. U 
Sharq she‟riyatini olamga tanitgan noyob iste‟tod sohibidir. Yoki 
Hofiz Sheroziyning so„zga sayqal berish san‟ati, o„ziga xos uslubi, 
g„azalda ohang yaratishi, mazmunga muofiq vazn tanlashi, badiiy 
san‟atlarni ishlatishda favqulotda mahoratga erishgan shoir sifatida 
mashhur bo„lgan. Shu bois, Hofiz Sheroziy o„z g„azallari bilan sohir 
nafas shoir sifatida o„z muxlislarining qalbidan joy olgan.
Abdulqodir Bedil esa fors-tojik adabiyotida falsafiy muhim 
mulohazalarni ahorat bilan ifodalashda o„ziga xos uslubga ega. 
Ayniqsa, aruz vaznlaridan g„oyatda ustalik bilan foydalangan. Bir 
so„z bilan aytganda, mumtoz adabiyotimiz namunalarining tahliliga 
vazn nuqtayi nazaridan, ya‟ni aruz tomondan yondashuv muhim 
o„rin tutadi. Zero, bayt (uy) aruz (kelinchak bezaklari) birla 
go„zaldir. 
“Aruz fani sharif (muqaddas fandur)” deydi Alisher Navoiy 
o„zining “Mezon ul-avzon” asarida. Shunday ekan, aruzni bilmay 
turib, ajdodlarimizning muqaddas she‟riyatidan bahra olmog„imiz 
qiyin. Lekin, ming afsuski, she‟riyatimizning sir-sinoati aruz 
vazniga bog„liqligiga e‟tibor bermaymiz. 
Umumta‟lim maktablarining deyarli barcha sinflari uchun 
yaratilgan “Adabiyot” darslik-majmualari tarkibida mumtoz 
adabiyotimiz namunalari kiritilgan. Ayniqsa, mumtoz she‟riyatga 
oid ayrim uslubiy tavsiya, tahlillar qisman bo„lsa-da berilgan. Biroq 
aruz vazni xususida hech qanday ma‟lumotlar keltirilmagan. Shu 
o„rinda, maktab darsligiga kiritilgan ruboiy, g„azallardan olingan 
namunalarning qanday vaznda yozilganligini aniqlash uchun 
namunalar berishni lozim topdik. 

---

125 
Buning uchun avvalo tahlil uchun olingan baytni hijolarga 
ajratib chiqamiz. So„ng bu hijolarni guruhlarga bo„lamiz va ularning 
ruknlarini belgilab olamiz. Buning uchun Alisher Navoiyning 
“G„urbatda g„arib” ruboiysini misol qilib oddik. 
G„urbatda g„arib shodmon bo„lmas emish, 
El anga shafiqu mehribon bo„lmas emish. 
Oltin qafas ichra gar qizil gul bitsa, 
Bulbulg„a tikondek oshiyon bo„lmas emish. 
G„ur-bat-da / g„a-ri-b sho /d-mon- bo„l-ma /se-mish, 
- - v v - - v v - - v v -