O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti mahkamoy tursunova

Savol va topshiriqlar: 
1. 
Adabiyot o‘qitish metodikasi fani oldiga qo‘yilgan 
talablar va amaliyotda foydalanadigan darslik va o‘quv 
qo‘llanmalar xususida ma’lumot bering. 
2. 
O‘zbek adabiyoti tarixini o‘rganish borasida nazarda 
tutilgan maqsad va vazifalar nimalardan iborat? 
3. 
O‘zbek adabiyoti tarixini o‘rganishda ma’naviy 
tafakkurni rivojlantirishning samaradroligini oshirish tamoyillari 
qaysilardan iborat? 
4. 
Adabiyot o‘qitish metodikasi fanining metodologik 
asoslari haqida ma’lumot bering. 
 
 
2.1-mavzu: O„zbek adabiyotini fan sifatida o„qitish tarixi 
haqida 
1. Mumtoz adabiyot namunalarini o‘rganishning tarixiy 
usullari haqida ma’lumot. 
2. Tasavvufiy ma’nolar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan mumtoz 
adabiyot namunalarini o‘rganishning ahamiyati. 

---

10 
3. O‘zbek mumtoz adabiyotining o‘ziga xos uslubini 
yoritishda amaliy va nazariy ilmlarning tutgan o‘rni. 
4. Manbalar asosida shakllantirilgan sharqona o‘qitish 
usullari va ularning bugungi kun ta’lim tizimimizda 
qo‘llash, amaliyotda sinab ko‘rishning samaradorlik 
darajasi. 
Ma‟rifatparvar Abdurauf Fitrat ta‟biri bilan aytganda “ma‟rifat 
dunyosining manbai sifatida tanilgan” yurtimiz o„z ta‟lim tizimiga, 
ularda amal qilingan sharqona o„qitish usullariga ega ekanligini 
manbalar tasdiqlab turibdi. Mumtoz adabiyot namunalari asrlar 
davomida ajdodlarimiz tomonidan mehr-muhabbat bilan o„rganib 
kelingan va ma‟lum maskanlarning o„quv dasturlariga kiritilgan. 
Adabiyotimiz qanchalik ko„hna tarixga ega bo„lsa, ularni 
o„rganishning usullari ham shunchalik qadimiydir. Xo„sh, 
ajdodlarimiz tomonidan kashf qilingan usullar qanday nomlangan? 
Har bir davrning uslubshunoslari asrlar davomida yaratilgan 
o„qitishning sharqona usullari matndagi murakkabliklarni ochib 
berishga xizmat qilganmi? Shu masalani o„rganish asnosida 
manbalarga murojaat qilar ekanmiz, turli-tuman o„qitish usullari 
mavjudligiga guvoh bo„lamiz. 
Ma‟lumki, qadim zamonlardan buyon, ilm-fanni o„rganishning 
ma‟lum usullari kashf qilingan va amalda qo„llanilgan. Bu usullar 
asosan murakkab matndagi asarlarni o„rganishga moslashtirilgan 
bo„lib, ularning soni taxminan yigirmadan ortiqdir. Barcha o„qitish 
usullari qatorida sharhlash usuli ham ko„p yillik amaliy tajribalar 
asosida maydonga kelganligining guvohi bo„lamiz. O„zbek 
adabiyoti tarixi namunalari qadimgi arab, turk va fors-tojik 
she‟riyatida erishilgan yutuqlar zaminida rivojlangan. Ular 
tomonidan yaratilgan har bir bayt ma‟lum bir maqsadni yoritib 
berishni nazarda tutgan. Bu o„rinda, har bir so„zni o„z o„rnida 
qo„llash, badiiy san‟at namunalari orqali sayqal berish, ibora-yu 
ishoralar bilan bezash orqali shoir o„z tuyg„ularini bayon qiladi. 

---

11 
Shunday ekan, mumtoz adabiyot namunalarida uchraydigan 
tushunilmagan so„zlarni sharhlash urg„uli so„z, gap, ibora, ishora, 
tarixiy ma‟lumotlarni manbalar asosida izohlash lozim bo„ladi. 
Biz asosan murakkab matnni o„rganishda keng qo„llanilgan 
sharhlab o„qish usuli haqida ma‟lumot berishni maqsad qildik. 
Sharq adabiyoti namunalarining har satrida chuqur falsafiy, irfoniy, 
tarixiy, mantiqiy tushunchalar o„rin olgan. Asarlardagi bu ilmiy 
tushunchalarning mazmunini sharh va izohsiz anglab olishning iloji 
bo„lmagan. Shu bois murakkab matnlarning ehtiyojidan kelib chiqib 
sharhlab o„qish usuli kashf etilgan. “Sharh”- asli arabcha so„z 
bo„lib, ochish, bayon qilish, oshkor qilish, cheksiz kabi ma‟nolarni 
bildiradi. Sharhlab o„qish usuli tarixiy an‟anaga ega bo„lib, uning ilk 
namunalari Qur‟oni Karim nozil qilingandan so„ng, oyat va 
suralarni o„rganishda qo„llanilgan. Keyinchalik esa, tasavvufiy 
ma‟nolar bilan boyitilgan badiiy adabiyot, xususan, she‟riyat 
yaratila boshlangan. Ulardagi diniy va dunyoviy qarashlarning 
o„zaro bir-biri bilan uzviy bog„liqligini an‟anaviy sharhlash usuli 
orqali o„z o„quvchilariga yetkazib berilgan. Alsher Navoiy 
asarlariga oid lug„atlarda “sharh” so„zining ma‟nosi “kengroq 
tushuntirish”, “sharh aylamak”, “sharh etmak” tarzida bayon etilgan. 
Ba‟zi manbalarda sharh usuli “tadris” shaklida qo„llanilgan. 
Sharh haqida so„z borar ekan, beixtiyor Alisher Navoiyning 
bolalikda sevib o„qigan, uni hayratga solgan, Farididdin Attorning 
“Mantiqut-tayr” asari haqidagi quyidagi satrlari yodga tushadi: 
Zavqi ko„p hushhol etar erdi meni. 
Sharhi oning lol etar erdi meni. 
Ma‟lumki, “Mantiqut-tayr” o„rta asr falsafasining tasavvufga 
oid yo„nalishini, ta‟limotini yoritib bergan noyob asarlardan biridir. 
Muallif asardagi qushlar sarguzashti keltirilgan hikoyatlarning rang-
barangligi, go„zal til bilan ifodalanishi Alisher Navoiyni “zavqi ko„p 
hushhol” etgani va “sharhi lol” qoldirgani bejiz emas. Eng muhimi, 
bu asarga bo„lgan oshuftalik shoirni bir umr tark etmaydi. Natijada, 

---

12 
“tarjuma rasmi bilan”, boshqa joyda “sharh etgali”, “Mantiqut-tayr” 
yo„lida o„z “Lisonut-tayr” dostonini qog„ozga tushiradi. 
Yuqorida shoir asardan foydalanganligi uchun o„z asarini 
uning tarjimasi deb ataydi. Tarjima qilibgina qolmay balki uni 
sharhlaydi, ya‟ni muallifning mahoratini, unda yashiringan botiniy 
va zohiriy ma‟nolarni o„quvchilarga yetkazishni maqsad qiladi. 
Chunki, sharq adabiyotining o„ziga xos uslubi murakkab bo„lib, 
ularni tushunish, asar qatidagi tamsilu tashbehlarga o„ralgan 
fikrlarning mag„zini chaqish uchun alohida nazariy bilim, tajriba 
talab qilinadi. Farididdin Attorning asaridagi teran falsafiy va 
tasavvufiy fikrlarni yuksak badiiy usulda talqin etish ehtiyoji 
natijasida, ijodkor uslubi tilining murakkabligiga olib kelgan. 
Boshqacha qilib aytganda, asardagi badiiy, falsafiy mushohadalar 
sirli olam qobig„ida bo„lib, bu ajoyibotlarni ochib berish uchun 
Alisher Navoiy darajasidagi sharhlovchi bo„lishi lozim edi. Shu 
bois, o„zining “Lisonut-tayr” asarida, Farididdin Attor asaridagi 
yetti vodiy ta‟rifini quyidagicha izohlaydi: 
Kim necha vodiyu manzildur bu yo„l. 
Emdi men sharh aylayu sen voqif o„l. 
Gap “Lisonut-tayr” asarining tili, tasavvufiy diniy asarlar tili 
haqida borar ekan, H.Karomatovning quyidagi fikrlari diqqatga 
sazovordir. “…diniy matn va jumladan, Qur‟on birinchi 
o„qishdayoq o„z sir-asrorlarini ochmaydi. Faqat qayta-qayta o„qish 
va har bir iboraning ma‟nosini chuqur o„rganish asosida diniy-
falsafiy haqiqatlar jilolanishi muqarrar. Bu borada tafsirning 
ahamiyati katta bo„lib, uning o„zi ham islom adabiyotining yorqin 
sahifalaridan hisoblanadi”
4
.
Chindan ham Farididdin Attorning asari tasavvufiy ma‟noga 
yo„g„rilgan nodir asar sifatida mashhur bo„lib, diniy va dunyoviy 
qarashlarning bir-biri bilan bog„liqligi Qur‟on oyatlari yordamida 
ifodalangan. Matnga sharh yozish namunalari qo„lyozma 
4
Кароматов Ҳ. Қуръон ва ўзбек адабиѐти. – Т.: Фан, 1990, 65-бет. 

---

13 
manbalarda, ayniqsa, ko„proq uchraydi. Shu o„rinda xorazmlik 
hattot, tarjimon Muhammad Yoqub Harrot tomonidan amalga 
oshirilgan “Tarjimon sharhi rumi devoni Hoja Hofiz” asariga 
yozgan sharhini misol qilib olishimiz mumkin. Sharhlovchi 
an‟anaviy uslubga amal qilgan holda Hofiz Sheroziyning 
g„azallaridan olingan namunalarning matla‟sidan boshlab, 
g„azalning oxirgi baytiga qadar har baytni sharhini berar ekan, har 
bir so„z, ibora, tushunilmaydigan so„zlarga alohida e‟tibor qaratadi.
Matndagi har bir satr muallifga tegishli ekanligini izohlash 
uchun alohida qizil rang bilan ajratib ko„rsatadi. Shundan so„ng, 
nasr bilan har bir baytga o„zbek tilida sharh berib, alohida murakkab 
so„zlarga o„quvchining e‟tiborini tortish uchun turli ranglar bilan 
chegaralaydi. Eng ko„p berilgan izohlar har baytga o„ttiz qatordan 
oshib ketishi mumkin. Bu darajada keng tarzda sharh berishda, 
tarjimon sharhlovchidan keng bilim, katta mahorat va iste‟dod talab 
qilinadi. 
Ba‟zi bir o„rinlarda muallif baytlaridagi mashhur va ma‟lum 
falsafiy, mantiqiy mohiyatga ega bo„lgan so„zlarga mukammal 
sharh berishiga to„g„ri kelgan. Eng kam berilgan sharh to„rt-besh 
qatordan iborat bo„lishi mumkin. Alohida rang bilan ajratilgan izoh 
“hosili bayt” deb belgilangan jumlalardir. Eng e‟tiborli tomoni 
shundaki, baytda keltirilgan noma‟lum so„zlarning o„zbek tilidagi 
tarjimasi so„ngra ularning tahlillari va nihoyat “hosili bayt 
budurkim” qismida baytning yoki g„azalning to„la nasriy ma‟no 
bayoni keltiriladi. 
Bunday mas‟uliyatli vazifani bajarishga har qanday 
sharhlovchi ham jur‟at etmagan. Asar matnini mahorat bilan 
sharhlash adabiyotshunos olim Najmiddin Komilov ta‟biri bilan 
aytganda “Har qanday sharhda tarjima va har qanday tarjimada 
sharh xususiyati bor”ligi, o„zga tilga o„girilgan har qanday asar 
o„ziga xos yana bir ijod namunasiga aylanishini inobatga olinsa, 

---

14 
mahorat bilan o„girilgan ayrim asarlar o„ziga xos ijod mahsuli 
sifatida xalq orasida keng tarqalgan. 
Ammo, murakkab matndagi asarlarni sharhlashning o„z 
talablari bor. Sharh esa, asarni anglash uchun yordamchi vosita 
hisoblanadi. U hech qachon asl matndagi asarning o„rnini bosa 
olmaydi. Balki, ma‟lum bir asar yoki matnning kelib chiqish tarixi, 
muayyan bir sohaga mansubligi, o„rni, matnda tilga olingan turli 
voqealar, hikoyatlar, rivoyatlar, shaxslar haqidagi ma‟lumotlarni 
sharhlab, izohlab beradi. Shuningdek, muallif ishora qilgan ba‟zi 
voqea va hodisalar tafsiloti to„liq yoritilmagan o„rinlarni, asar 
mazmunidan kelib chiqib talqin qiladi. Barcha o„qitish usullari 
qatorida sharhlash usuli ham ko„p yillik amaliy tajribalar asosida 
maydonga kelganligining guvohi bo„lamiz. O„zbek adabiyoti tarixi 
namunalari qadimgi arab, turk va fors-tojik she‟riyatida erishilgan 
yutuqlar zaminida rivojlangan. Ular tomonidan yaratilgan har bir 
bayt ma‟lum bir maqsadni yoritib berishni nazarda tutgan. Bu 
o„rinda, har bir so„zni o„z o„rnida qo„llash, badiiy san‟at namunalari 
orqali sayqal berish, ibora-yu ishoralar bilan bezash orqali 
tuyg„ularni bayon qiladi. Gap sharhlash usuli haqida borar ekan, 
unda faqat so„z, ibora bilan bog„liq so„zlardan tashqari hisob, sana 
bilan bog„liqma‟lumotlarni ham sharhlash muhim ahamiyatga 
egadir. 
Ma‟lumki, 
maktab 
darsliklarida 
mumtoz 
adabiyot 
namunalarining yaratilish davriga oid, ijodkorning tarjimai holiga 
oid sanalar mavjud. Ular abjad va milodiy sanalar bilan bog„liq 
bo„lib, har ikkala sanalar haqida o„quvchilarga ma‟lumot berish 
yoki sharh berish muhim ta‟limiy ahamiyatga ega. 
Ma‟lumki, abjad tarixiy sanalarni ifodalashning Sharq xalqlari 
orasidagi o„ziga xos usuldir. Unda sanalar raqamlar bilan emas, 
balki harflar ishtirokida hosil bo„luvchi so„z va jumlalar vositasida 
ifodalanadi. Abjad hisobida harflarning maxsus tartibi mavjud. 
Bular: abjad, havvaz, huttiy, kalaman, sa‟faz, qarashat, saxxaz, 

---

15 
zazag„. Raqamlar 1dan 9 gacha, 10 dan 90 gacha, 100 dan 1000 
gacha, har bitta harfga biriktiriladi. Abjad hisobida harflar 
tartibidagi dastlabki to„rtta harfni (alif (a), be (be), jim(j), va dol 
(dol)) ifodalovchi so„z hisoblanadi. 
“Agar bu davrdagi madrasalarda ta‟lim olgan samarqandlik 
Nizomiy Aruziyning adabiy-ilmiy faoliyati mahsuli bo„lgan «Nodir 
hikoyalar» yoki «Chahor maqola», buxorolik Muhammad 
Avfiyning Samarqandda yashab, bu yerdagi olimu mudarrislar, 
shoiru adiblar bilan suhbatda bo„lib, so„ngra Hindistonga safar qilib, 
Dehlida «Lubob ul-albob» nomli tazkirasini yozganini e‟tiborga 
olsak, unda mazkur davrdagi madrasalar, mudarrislar va ulamolar 
muhitida she‟ru shoirlik, adabiyotshunoslik masalalariga ham katta 
e‟tibor berilganligidan xabardor bo„lamiz»
1
, – deb yozadi 
adabiyotshunos olim B.Valixo„jaev. Demak, madrasalar she‟riyat 
va adabiyotshunoslik sohalarining rivojlanishiga hissa qo„shgan, 
o„qitishning turli usullarini kashf etib, alloma, shoir va olimlarning 
voyaga yetishiga katta xizmat qilgan.
O„qitish 
usullariga 
oid 
ayrim 
ma‟lumotlar, 
uslubiy 
ko„rsatmalarni beruvchi yozma manbalarga murojaat qilsak, 
ularning ko„p yillik tajribalarga asoslanib maydonga kelganligiga 
guvoh bo„lamiz. Bu o„rinda aniq va gumanitar fanlarni o„rganishda 
muhim darslik vazifasini bajaruvchi ilmiy risolalar, o„qitish 
usullariga doir qo„llanmalar, ularning tuzilishi, mazmun-mohiyati 
xususida qisqacha to„xtalib o„tish joizdir. Bu manbalar o„z davri 
ilmlari yig„indisi bo„lishi barobarida, uslubiy ahamiyatga molik 
mulohazalar beruvchi dasturlar ham hisoblanadi. 
Madrasalarning o„quv dasturlaridan o„rin olgan badiiy 
manbalarning asosiysini Rasulilloh Muhammad Sallallohu Alayhi 
Vassalamning muborak hadislari tashkil etgan. Ularda ahli islom 
hayotining barcha qirralari qamrab olingan bo„lib, ular komil 
1
Б.Валихўжаев. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. – Т.: Ўзбекистон, 1983, 21-22, 55-60- 
бетлар.

---

16 
insonni shakllantirish, olijanob fazilat sohibiga xos xislatlarni 
tarbiyalashda muhim manba hisoblanadi. Zero har bir hadisda 
ifodalangan fikr quruq nasihatdan iborat bo„lmay, balki 
musulmonlar hayotini belgilaydigan shariat ahkomlaridan biridir. 
Hadis, islom dini ta‟limoti bo„yicha, Qur‟ondan keyin turadigan 
ikkinchi muqaddas manba bo„lib, Muhammad payg„ambarning 
hayoti va faoliyati, shuningdek, uning diniy va axloqiy 
ko„rsatmalarini o„z ichiga oladi. Muhammad payg„ambar biror 
gapni aytgan yoki biror ishni qilib ko„rsatgan bo„lsa, yoki 
boshqalarning o„zlariga qilayotgan biror ishini ko„rib, uni man 
etmagan bo„lsa, shu uch holatning har biri sunnat hisoblangan. Ana 
shunday xatti-harakatlar yoki ko„rsatmalar haqidagi rivoyat hadis 
deb yuritilgan. Madrasa talabalarining islom dini ahkomlari 
bo„lmish farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, makruh, 
muboh kabi inson uchun vojib bo„lgan jihatlarini tanishtirishda 
hadislar asosiy qo„llanma vazifasini o„tagan. Bundan tashqari, 
axloq-odobga doir ko„rsatmalar, insoniy fazilatlarga doir masalalar 
ham talqin etilgan. 
Madrasalar ta‟limida bu sohani o„rganishga doir qo„llanmalar 
yaratilgan. Muhiddin Abu Zakariyaning «Sharhi arba‟in» (to„la 
nomi «Kitob al-arba‟in hadiso») asari shular jumlasidandir. 
Tabiiyki, hadislarda keltirilgan rivoyatlar har bir talabani 
ma‟naviy barkamollik ruhida tarbiyalashda o„z hissasini qo„shgan. 
Shu bois madrasa tahsilini olgan deyarli barcha shoirlar hadislardan 
ilhomlanganlar va ijodlarining asosi hisoblaganlar. Hadislarga 
she‟riy iqtibos bitish adabiyotimizning eng yaxshi an‟analaridan biri 
bo„lib kelgan. Avvaliga arab, fors-tojik tillarida «Arbain», «Chil 
hadis» deb atalmish iqtiboslar majmuasi yaratilgan bo„lsa, 
keyinchalik turkiy tillarda ham ana shunday asarlar maydonga kela 
boshladi. Turkiy xalqlar adabiyotida bu qutlug„ an‟anani ilk bor 
Alisher Navoiy hazratlari boshlab berdilar. Keyingi davrlarda ham 
shunday majmualar yaratildi. Hatto XX asr oxirlarida ham o„zbek 

---

17 
adabiyotida bu an‟ana adabiyotshunos A.Hojiahmedov tomonidan 
davom ettirildi
1
. 
Diniy ilmlarga bo„lgan e‟tibor faqat hadislardan iborat bo„lmay, 
balki tariqat pirlarining maqomatlari ham madrasalar o„quv 
dasturiga qisman kiritilganligi haqidagi ma‟lumotlarga duch 
kelamiz. Maqomat aslida, arabcha so„z bo„lib, daraja, joy ma‟nosini 
bildirsa, asosiy ma‟nosi ko„pchilik oldida aytiladigan naqlu rivoyat, 
hikoyat ma‟nolarini anglatadi. Sharqda keng tarqalgan maqomatlar 
muhim ta‟limiy va tarbiyaviy ahamiyatiga ega asarlar bo„lib, necha 
asrlardan buyon yoshlarni tarbiyalashda muhim darslik vazifasini 
bajargan. Maqomatlardagi ibratbaxsh rivoyatlar, ta‟sirli baytlar, 
tariqat pirlarining ibratli so„zlari-bebaho badiiy xazina hisoblangan. 
Shu bois, har bir davr ijodkorlari ulardan ilhomlanganlar va asosiy 
manba sifatida foydalanganlar. Masalan, Abdurahmon Jomiyning 
«Nafahot ul-uns», Alisher Navoiyning «Nasoim ul-muhabbat» 
asarlaridagi ko„p dalillar aynan shu maqomatlardan olingan. 
Maqomatshunoslik Sharqda qadimdan mavjud bo„lib kelgan. 
Uning ilk namunasi Abul-Qosim Mahmud az-Zamaxshariy 
qalamiga mansub bo„lgan «Atvoq az-zahab» («Oltin shabadalar») 
deb nomlangan asardir. Olim asarini Makkadalik paytida yozgan 
bo„lib, u yuz maqoladan iborat. Unda asosan foydali nasihatlar, 
ibratomuz hikmatlar, go„zal axloqiy o„gitlar jamlangan. 
Keyinchalik «Maqomati hoja Qa‟bul Akbar», «Maqomati 
Shayx Abdul Qodir Giloniy», «Maqomati Shayx Yusuf 
Hamadoniy», «Maqomati Mir Kulol», «Maqomati Shohi 
Naqshbandiya» kabi maqomatlar yaratilgan.
1
Mazkur 
manbalarning 
Sharqda 
keng 
tarqalgani 
shuni 
ko„rsatadiki, madrasada o„qitilgan diniy, huquqiy, adabiy-nazariy 
bilimlar 
buyuk 
qomusiy 
olimlarning, 
jahonga 
mashhur 
allomalarning hikoyatlari, hikmatlari va tamsillaridan namunalar 
1
Анвар Ҳожиаҳмедов. Жаннат калити. – Т.: Чўлпон, 1994. 
1
Қаранг. Дурдона. Мир Кулол ва Шоҳи Нақшбанд мақоматлари. – Т.: Шарқ, 1993. 

---

18 
keltirish vositasida sharhlangan va mustahkamlangan. Chunki 
axloqiy-didaktik va ma‟naviy ruhdagi bunday hikoyatlar hajman 
kichik bo„lsa-da, mazmunan rang-barang, turli davrlar sinovidan 
o„tgan ibratli xazinadir. Masalan, «Kalila va Dimna», 
«Hotamnoma», Kaykovusning «Qobusnoma», «Nasihatnoma», 
«Ming bir kecha» kabi asarlar shular jumlasidandir. 
Yirik epik asarlar mazmunini yanada boyitish, ularning 
kompozitsiyasi va syujetini qiziqarli qilish maqsadida kichik-kichik 
hikoyalarni ularning tarkibiga kiritish sharq adabiyotida keng 
uchraydigan badiiy usullardandir. 
Madrasalar ta‟limida adabiyot nazariyasini o„rgatishda o„zlari 
ham badiiy ijod bilan shug„ullangan adabiyotshunos, shoirtabiat 
olimlarning madrasa mudarrislari sifatida faoliyat ko„rsatishi katta 
ahamiyatga ega bo„lgan. Ular mudarris sifatida madrasalarning 
o„quv dasturini tuzishda, darsliklar yozishda faol ishtirok etganlar. 
Darsliklarga qo„shimcha tarzda tazkiralar tuzganlar. Masalan, XVII 
asrda madrasai Shayboniyxonda faoliyat olib borgan mudarris 
Muhammad Bade‟ Maleho Samarqandiy adabiyotshunos sifatida 
«Muzakkir ul-ashob» («Suhbatdoshlar zikri») nomli tazkirasini 
yaratgan. Bu tazkira talabalarga shoirlar va ularning yaratgan 
asarlari bilan tanishish imkonini bergan, keyinchalik shunga 
o„xshash tazkiralar ko„plab yaratilib, madrasalarda adabiyot 
darslarining samaradorligini oshirish uchun xizmat qilgan. 
Tazkiralarda tilga olingan taniqli shoirlardan Sa‟diy Sheroziy, Hofiz 
Sheroziy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Muhammad 
Fuzuliy, So„fi Olloyor, Abdulqodir Bedil, Boborahim Mashrab 
kabilarning adabiy merosi bilan tanishib borganlar. Ammo 
tazkiralarda shoirlar soni ko„pchilikni tashkil etsa-da, ular orasidan 
kishilik tarixida nomlari, asarlari, iqtidori beqiyos shoirlargina 
tanlab olinib madrasalar dasturiga kiritilgan. Bu shoirlar o„z 
o„quvchisining qalbidan joy ola bilgan. Ular yaratgan beqiyos 
she‟riyat, nodir asarlar bilim darajasi sayoz bo„lgan kitobxonga 

---

19 
emas, balki fikri teran, tasavvuri keng o„quvchiga mo„ljallangan. 
Ularning asarlarini jo„n, oddiy xulosalar bilan umumlashtirib 
bo„lmaydi. Chunki, ularning zamirida sharqona ibrat namunasi 
mavjuddir. 
«Shoir she‟rida tasvirlangan g„oya, tuyg„u, obraz, ruhiy 
manzaralarni o„z nomi bilan aytishga erishish, – deb yozadi 
adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul, – ular bag„ridagi yashirin 
ma‟no va badiiy sirlarni tahlil tilida ifodalash – haqiqatning bosh 
mezoni mana shudir»
1
. Darhaqiqat, manbalar asosida aniqlangan 
sharqona o„qitish usullarini quyida keltirilgan jadvalda izohlashga 
harakat qildik. Mazkur usullar hozirda amalda bo„lgan darslik, 
uslubiy qo„llanmalarga kiritilgan o„zbek adabiyoti tarixi 
namunalarini muqobil shakllarini tanlab olib amalda tajribada sinab 
ko„rilsa, ijobiy natijalar beradi deb o„ylaymiz.