O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti mahkamoy tursunova

Besha ichra devlar maqtumi o„lsun, ey pari, 
Gar Navoiy yona azmi Astrobod aylagay. 
Yoki 
Ko„ngil mulkin istar obod, lek buzar xayli firoq, 
To Navoiy azmi mulki Astrobod ayladi. 
Bu baytlardagi mulohazalar shoir tarjimai holiga oid 
ma‟lumotlarni to„ldiruvchi, quvvatlovchi muhim dalildir. Aslida 
ham Navoiyning Astroboddagi hayoti Hirot sog„inchi bilan to„la 
iztirobdan iborat bo„lgan. U Astrobodda o„zini quvg„inda his qiladi, 
har bir kuni bir yildek o„tayotgandek his qiladi. 

---

37 
Ma‟lumki, Sharq she‟riyatida kichik she‟riy janrda katta hikoyat 
mazmunini joylashtira oladigan yakpora g„azallar ham uchraydi. 
Yoki o„sha g„azalda keltirilgan bayt mazmunidan bir hikoyatga 
tatirlik mazmunni olish mumkin. Masalan, Alisher Navoiyning 
«O„lturur mahramni sulton…» nomli g„azalida shohbayt vazifasini 
o„tagan o„rni bor. Shu bois, bu bayt g„azal sarlavhasi vazifasini ham 
bajaradi va o„zining g„oyaviy-badiiy yetukligi, falsafiy teranligi 
bilan alohida ajralib turadi. 
Jong„a qo„yg„och naqdi ishqing, qildi ko„nglimni halok, 
O„lturur mahramni sulton ganji pinxon aylagach. 
Bu baytning birinchi misrasida ma‟shuqa ishq naqdini jon 
bag„riga yashirgach, oshiq ko„ngli halok bo„ladi. Chunki, bu ko„ngil 
sirli hodisaga guvoh, agar tirik bo„lsa, sirli hodisani fosh qilib 
qo„yishi mumkin. Shuning uchun ham halokatga mahkum etilgan. 
Alisher Navoiy tajnis san‟ati vositasida birinchi misraga mos dalilli 
juftlikni yaratadiki, keyingi misra o„zining hayotiyligi, ibratliligi 
bilan birinchi misrani to„ldiradi. Ya‟ni, sulton o„z xazinasini 
yashirgach, xazina yashirilgan joydan voqif bo„lgan yagona guvoh 
mahramni o„limga mahkum etadi. Bunda xazina – ishq naqti bo„lsa, 
mahram – o„ldirilgan ko„ngildir. «Mahramning qatliga bois shuki, u 
ham ko„ngil singari bir kunmas, bir kun xazina yashirilgan joyni 
oshkor qilib qo„yishi, natijada xazina va uning sohibi besaranjom 
bo„lishi xavfi bor»
1
, -deya tahlil etadi Nusratullo Jumaxo„ja. 
Bunday chuqur ijtimoiy ma‟nolarni qamrab olgan g„azallarni 
Sharq adabiyoti namoyandalari ijodida ko„plab uchratish mumkin. 
Eng muhimi, bu g„azallarni ilmi tahlil yo„li bilan qanchalik chuqur 
tahlil qilinsa, shoir mahoratining ildizlari shunchalik keng ochiladi. 
Sharq adabiyotida, xususan, nasrda inson qiyofasining tashqi 
jihatlarini ta‟riflash odatiy xol bo„lgan. Ammo, she‟riyatda siymo 
yaratish uchun shoirdan juda katta mahorat talab qilinadi. Bunday 
g„azallar sirtdan qaraganda oddiy ko„rinishda bo„lsa-da, tahlil 
1
Жумахўжа Н. Сатрлар силсиласидаги сеҳр. – Т.:Ўқитувчи, 1996, 202-бет. 

---

38 
jarayonida so„zlar, tasvirlar qatidan inson qiyofasi paydo bo„la 
boshlaydi. Aslida, qiyofa, siymo yaratish mo„yqalam sohiblarining 
ishi bo„lsa-da, ba‟zan shoirlarning so„z vositasida yaratgan 
siymolari mo„yqalam sohiblarinikidan kam emasligiga iqror 
bo„lasiz. Ana shunday g„azallar sirasiga kiradigan Alisher 
Navoiyning «Qoshi yosinmu deyin, ko„zi qarosinmu deyin» misrasi 
bilan boshlanadigan g„azalini olishimiz mumkin. Bu g„azalning 
tahlilini Boturxon Valixo„jaev shu tarzda bayon etadi: «Mazkur 
g„azalning birinchi baytida sevimlining «qoshi, ko„zi», ikkinchi 
baytda «kiprigi, ruxsori», to„rtinchi baytda «zulfi (sochi), la‟li (labi), 
beshinchi baytda «xoli, qaddi, ko„nglagi (moviy ko„ylagi), qabosi» 
bir-bir tasvirlangan. Maqta‟da esa yana «qoshu ko„z» haqida so„z 
yuritiladi. Demak, bunda bir tomondan, sevimlining yuzi va boshi 
bilan bog„liq «ko„z, kiprik, xol, ruxsor (yuz), lab, soch» tasviri 
berilgan bo„lsa, ikkinchi tomondan, sevimlining qaddi qomati bilan 
bog„liq bo„lgan «ko„nglak, qabo» kabi kiyimlar tasviri 
keltirilgan»
23
. 
Yuqoridagi tasvir mazmunidan ma‟shuqaning siymosi o„quvchi 
ko„zi oldida namoyon bo„ladi. Agar mazkur tasvir biror bir 
musavvirga tavsiya qilinsa, shoirning so„z vositasidagi tasviri 
mo„yqalamga ko„chib go„zal bir siymo-portret yaratilishi mumkin. 
Aynan shu g„azal tahliliga murojaat qilgan N.Jumaxo„ja esa Alisher 
Navoiy qo„llagan badiiy tasvir vositalariga, g„azaldagi eng nozik 
jihatlariga ahamiyat bermaydi. Aslida esa, g„azaldagi matla‟ ichki 
va tashqi qofiyadan iborat bo„lib, chuqur mazmunga egadir. 
G„azaldagi takrorlangan radif esa butun g„azalga mazmun ulashib 
turadi. Qolgan baytlar boshdan oyoq matla‟ga bo„ysundiriladi. 
G„azalning har bir misrasi ma‟shuqaning bir tashbehini keltiradi va 
«deyin» so„zidan iborat radifi orqali ta‟kidlanadi. Bu hol g„azalning 
23
Валихўжаев Ботурхон. Мумтоз сиймолар. Икки жилдлик. 1-жилд. – Т.: Қодирий 
номидаги халқ мероси, 2002, 94-бет. 

---

39 
so„nggi baytigacha davom etadi. Maqta‟da esa shoirning taxallusi 
keltirilib, yakunlovchi bayt vazifasini bajaradi. 
Nusratullo Jumaxo„ja g„azalning mavzu doirasiga bir yoqlama 
yondashib, e‟tiborni faqat shoh bayt tahliliga qaratadi. Qolgan 
baytlarni umumlashtirgan holda ishq iztiroblari, lirik qahramonning 
ichki dardlari xususidagi umumiy xulosalarni chiqarib qo„ya qoladi. 
Aslida lirik qahramonni iztirobga solgan sabablar g„azalning deyarli 
har bir baytida shoirning «men»i orqali bir-bir sanab o„tilgan.