O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti mahkamoy tursunova

Savol va topshiriqlar: 
1. 
Innovatsion texnologiyalar haqida tushunchangizni 
bayon qiling. 
2. 
Muammoli ta’lim va muammoli vaziyatni tashkil etish 
usullarida nimalarga e’tibor berish lozim? 
3. 
She’riy va nasriy asarlarni o‘rganishda muammoli 
ta’limning o‘rni va ahamiyati qanday? 
 
 
4.1- Mavzu:Adabiyot o„qituvchisining faoliyati, darsga 
tayyorlanishi va uning shaxsiga qo„yiladigan talablar 
Reja: 
1. Adabiyot o‘qituvchisining faoliyati bilan bog‘liq me’yoriy 
hujjatlar tahlili. 
2. Adabiyot o‘qituvchisini oldiga qo‘yiladigan talablar. 
3. Adabiyot o‘qituvchisi va o‘quvchilar bilan hamkorlik 
jarayonida o‘tiladigan mavzularning ta’siri va tarbiyaviy
ahamiyati. 

---

70 
4. O‘quvchi shaxsiga, pedagogik faoliyatiga qo‘yiladigan 
talablar. 
O„zbekistonning mustaqillikka erishishi natijasida ijtimoiy-
gumanitar fan sohalarida sifat jihatidan ko„tarish bilan bog„liq qator 
me‟yoriy hujjatlar qabul qilinmoqda va amaliyotda qo„llanilmoqda. 
Bu esa o„z navbatida adabiyot o„qituvchisining oldiga qator talablar 
qo„yilishiga olib keladi. 
Shu o„rinda O„zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat 
Mirziyoyevning “Oliy Majlisga Murojaatnoma”sidagi (2020-yil 24-
yanvar) quyidagi mulohazalarida,- “Milliy tiklanishdan milliy 
yuksalish sari nomli g„oya asosida yoshlarni ona yurtga sadoqat 
ruhida tarbiyalash, ularda tashabbuskorlik, fidoyilik, axloqiy 
fazilatlarni shakllantirish o„ta sharafli vazifa”, - ekanligini alohida 
uqtirib o„tgan. 
Yuqorida e‟tirof etilgan insoniy fazilatlarni tajribada amalga 
oshirishda, asosan adabiyot o„qituvchisining o„rni va pedagogik 
faoliyatining o„rni kattadir.
Bu vazifalarni belgilash va amalga oshirishda shubhasiz 
o„qituvchilar zimmasiga ma‟lum talablarni qo„yadi. Ayniqsa, shu 
o„rinda adabiyot o„qituvchisi o„z o„quvchilariga ajdodlarimiz 
tomonidan yaratilgan alloma shoir va yozuvchilarning asarlarini 
talab darajasida yetkazish masalasi kun tartibiga qo„yilmoqda. 
Bundan kutilgan maqsad boy va sermazmun bo„lgan o„zbek 
adabiyoti tarixi namunalarini chuqur o„rganish orqali ularda 
tasvirlangan ma‟naviy qadriyatlarni e‟zozlash, har bir asar 
mohiyatini chuqur his qilishdan iboratdir. Bu mas‟uliyatli vazifani 
amalga oshirish uchun adabiyot o„qituvchisi har bir mavzuga doir 
o„qitish usullarini kashf etmog„i va amaliyotda qo„llamog„i lozim.
Buning uchun o„qituvchi adabiyot o„qitish metodikasiga doir 
uslubiy qo„llanmalar bilan tanishib chiqmoqlari, turli ko„rgazmali 
qurollar va texnik vositalardan foydalanishlari kerak bo„ladi. 

---

71 
O„rni kelganda, o„qituvchi murakkab matndagi asarlarni 
o„quvchilarga tanishtirishda amaliyotda qo„llanilgan ijobiy natijalar 
beradigan o„qitish usullaridan foydalanishi lozim bo„ladi. Adabiyot 
o„qituvchilari uchun yordam beradigan sharqona o„qitish usullaridan 
ayrimlari darslikka kiritildi. Umuman olganda ilg„or tajribaga ega 
o„qituvchining faoliyatini o„rganish va uni targ„ib qilish katta 
ahamiyatga ega.  
O„zbek adabiyoti tarixiga doir mashg„ulotlarda sinov darslarini 
tashkil etish jiddiy tayyorgarlik va e‟tiborni talab etadi. Eng avvalo, 
sinov darslari uchun tanlangan mavzular til va yozilish uslubining 
murakkabligini hal qilish uchun asosiy omillarni yaratish va amalda 
qo„llash lozim. Tabiiyki, mumtoz adabiyot namunalarini tahlil qilish 
matndagi so„zlar qatlamini izohlashni va sharhlashni lug„atlarsiz 
amalga oshirib bo„lmaydi. Ma‟lumki, lug„atlar keng iste‟moldagi 
so„zlardan tashqari, iste‟moldan chiqqan yoki nihoyatda kam 
iste‟mol qilinadigan umumturkiy, arab va fors-tojik so„zlarini ham 
qamrab oladi. 
Matn ma‟nosini tushunishga bo„lgan qiziqish qadimdan davom 
etib keladi. Bu ehtiyoj turli davrlarda turli ko„rinishdagi 
lug„atlarning yaratilishiga sabab bo„lgan. Lug„at, xususan, ma‟lum 
ma‟noda ochqich-kalit vazifasini ham o„tagan. Chunki lug„at har 
qanday murakkab matnni sodda, eski matnni yangilaydigan sehrli 
qudratga egadir. Ma‟lumki, jamiyat tarixi – so„z tarixi, so„z tarixi 
esa jamiyat tarixidir. Muayyan davr so„zlarining surati, siyrati va 
sinoatini o„zida mujassamlashtiruvchi, albatta, lug„atlardir. Mashhur 
fransuz adibi Anatol Fransning “...lug„at alifbo tarkibidagi butun 
olamdir” degan gapi bejiz aytilmagan. O„zbek lug„atshunosligining 
tarixi Xl asrda yaratilgan Mahmud Koshg„ariyning «Devonu 
lug„otut-turk» nomli asariga borib taqaladi. Keyinchalik turli 
davrlarda turli sohalarni yorituvchi lug„atlar birin-ketin yaratila 
boshlagan. Ayrim lug„atlar hozirda Hamid Sulaymon nomidagi 

---

72 
qo„lyozmalar instituti fondida, Sharqshunoslik instituti fondida, 
Samarqand davlat universiteti kutubxonasi fondida saqlanmoqda. 
Adabiyotshunos Botirbek Hasanov Hamid Sulaymon nomidagi 
qo„lyozmalar institutida saqlanayotgan 45 ta lug„atlar tasnifini 
keltiradi. Jumladan, Mahmud Zamaxshariyning “Asos ul-balog„a” 
asari va to„rt tilli “Muqaddimat ul-adab” lug„ati (XII asr), muallifi 
noma‟lum “Attuhtuz-zakiyati fil” lug„ati (XIII asr), Muhammad 
Yoqub Chingiyning “Kelurnoma”si (XVII asr), Muhammad Rizo 
Xoksorning 
“Muntaqab 
ul-lug„ot”i 
(XVIII 
asr), 
Mirzo 
Mahdiyxonning “Sangloh”i (XVIII asr), Sulaymon Buxoriyning 
“Lug„ati chig„atoyi va turki usmoniy” asari (XIX asr) va boshqalar 
shular jumlasidandir.
Bu qo„lyozma lug„atlar tasnifi xususida so„z borar ekan, 
ularning mualliflari, tuzilishi, hajmi, lug„at tuzilishiga sabab bo„lgan 
omillar, homiylar haqida ilmiy to„plamlarda ma‟lumot berilgan.
Ayniqsa, Xlll-XlV asrlar mobaynida turkcha-arabcha, turkcha-
forscha tarjima lug„atlari ko„plab tuzilgan. Bunday lug„atlar qatorida 
«Tarjimoni turki va arabi» (1245 yil), «Kitobul idrak melisanul 
atrak» (Abu Hayyan) lug„atlarini keltirish mumkin. Alisher 
Navoiydan so„ng uning asarlarini izohlashga bag„ishlangan turli 
lug„atlar yuzaga keldi. Tali Xeraviyning «Badoyi‟ ul-lug„at”i (XV 
asr oxiri), «Abushqa» nomi bilan tanilgan (XVI asr) lug„at shular 
jumlasidandir. 
Mavlono shayx Ilohdod Fayziy ibn Asad al-ulamo Alisher 
Sirihindiyning «Mador al-afozil» (1593-yil) lug„ati arabcha, forscha 
va turkcha so„zlar izohini o„z ichiga olgan. Eng muhimi, muallif 
forsiy so„zlarning ma‟nolarini sharhlashda Salmon, Sa‟diy, Xo„ja 
Hofiz, Kamol Isfahoniy, Nosir Sheroziy, Mansur Sheroziy, Ustod 
kabi yuzlab shoirlardan yoki muallifi ko„rsatilmagan asarlardan 

---

73 
misollar keltiradi. Shu bois olim bu lug„atni eng yaxshi qo„llanma 
deb ham ataydi
1
. 
Tilga olingan lug„atlar, ularning yaratilishi tarixiga nazar solar 
ekanmiz, arab, fors-tojik tilini chuqur o„rganishga bo„lgan e‟tibor va 
ehtiyoj ko„zga yaqqol tashlanadi. Chunki, VIII asrdan boshlab arab 
tilining nufuzi oshganligi, diniy-tasavvufiy asarlarning shu tilda 
yaratilishi, yoki fors-tojik tili rasmiy til tarzida keng qo„llanilganligi 
bois, boshqa tillarda so„zlashuvchi, ilm oluvchi xalqlar uchun 
lug„atlar zarur ekanligi tabiiy hol edi. Tuzilgan lug„atlar, xususan, 
ilmli, savodli kishilar uchun, madrasa mudarrislari va talabalari 
uchun eng zaruriy qo„llanma vazifasini ham bajargan. Chunki 
lug„atlarsiz, ularda keltirilgan izohlarsiz matn sir-asrorini bilib 
bo„lmagan. 
XVII asrda yashab ijod etgan olim Muhammad Husayniy 
Burhon “Burhoni qote‟” lug„atini yaratgan. Bu lug„atda 20 mingdan 
ortiq so„zlarga tasnif-sharh berilgan bo„lib, asosan vazndosh, 
ohangdosh so„zlarni yonma-yon qo„yib to„g„ri o„qish va talaffuz 
qilish qoidalari inobatga olingan
1
. 
Lug„atlar orasida badiiy adabiyot sohasida muhim manba va 
namuna sifatida e‟tirof etiladigan Muhammad Xoksorning 
“Muntaxab ul-lug„at” asarini olishimiz mumkin. Muallif bu asarda, 
boshqa lug„atlardan farqli o„laroq, o„zidan oldin yaratilgan 
lug„atlardan keng foydalangan
2
. Shuningdek, Taftazoniy, Husayn 
Voiz asarlaridan, Sharqda mashhur shoirlarning she‟rlaridan 
namunalar keltirgan. Bu o„rinda M.G„iyosiddinning «G„iyos ul-
lug„at»ini ham qayd etish lozim.
1
Ҳасанов Б. Қўлѐзмалар институтининг қўлѐзма луғатлари таснифи // Адабий мерос. 
Илмий тўплам. 2-3 (14-15-сонлари). –Т.:Ҳамид Сулаймон номидаги Қўлѐзмалар институти 
нашриѐти., 1980, 70-бет. 
1
Муҳаммад Хусайн Бурхон. Бурхони қотеъ. Луғат. II жилдлик. – Душанбе: Адаб, 1993. 
2
Ҳасанов Б. Қўлѐзмалар институтининг қўлѐзма луғатлари таснифи // Адабий мерос. 
Илмий тўплам. 2-3 (14-15-сонлари). –Т.:Ҳамид Сулаймон номидаги Қўлѐзмалар институти 
нашриѐти, 1980, 70-бет. 

---

74 
Munaqqid Ibrohim Haqqulov so„zga ta‟rif berar ekan, «so„z - 
kalit, so„z - mahak tosh, so„z - iste‟dod darajasini belgilovchi mezon 
…Muhammad Fuzuliy devoni debochasi»da «ilmsiz she‟r asosi 
yo„q devor o„lur va asossiz devor g„oyatda bee‟tibor o„lur» deydi. 
Biz «asosi yo„q devorga o„xshash «zamonaviy» she‟rlarni 
o„qiyverib, she‟rni ilm bilan emas, ilmsizlik bilan qabul aylash va 
o„rganishga odatlanib qolganmiz. Bu ko„nikma mumtoz 
she‟riyatimizning zavq, ruhiyat va san‟at dunyosidan shu darajada 
yiroqlashtirdiki, oxir-oqibatda ko„pchiligimiz u yoki bu she‟rning 
mazmunini quruq chaynash, yo„q sifat va fazilatlarni to„qib, uni 
maqtashdan ilgarilay olmaydigan bo„ldik»
3
deb yozadi. 
Yuqoridagi fikrlardan ko„rinadiki, sinov darslarining samarali 
natija berishi matndagi g„oyani ochib berish bilan belgilanadi.