O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti filologiya va tillarni o`qitish: O`zbek tili ta`lim yo`nalishi

Ivan Andreyevich Krilov [1769.2(13).2, Moskva - 1844.9(21).11, Peterburg] - rus yozuvchisi, masalchi. "Pochta duxov" (1789), "Zritel" (1792) jur.larini nashr ettirgan. 1786—88 yillarda poy-taxt dvoryanlarining axloqiy buzuqligini fosh etuvchi komediya ("Gʻazabnok oila", "Toʻpolonchilar", "Qizlarga saboq va boshqalar), tragediya ("Kleopatra", "Filomela"), komik operalar ("Bahodir Ilya", 1870) yozgan. Hukumatga qarshi yozilgan "Trumf" ("Chimchilash") tragediyasi (1799—1800) qoʻlyozma holida tarqatilgan. "Qalb" qissasi (1792) da podsholik tuzumi va Yekaterina II ning yasama liberalizmi ustidan kuladi. 1809 — 43 yillarda 200 dan optiq masallar yozgan. Birinchi "Masallar" kitobi 1809 yil nashr qilingan. Ularda ijtimoiy illatlar fosh etilgan, zulm va zoʻrlik qoralangan ("Boʻri bilan qoʻzichoq", "Hayvonlar oʻlati", "Boʻrilar va ovchilar", "Dehqonlar va daryo" va boshqalar), vazirliklarning qayta tashqil etilishi ("Kvartet"), Arakcheyevning zolimligi tanqid qilingan ("Baliqlar raqsi"). 1812 yildagi Fransiya-Rossiya urushi yillarida yozgan "Mushuk va oshpaz", "Itxonaga kirib qolgan boʻri", "Qargʻa va tovuq", "Mushuk va Churtan baliq" va boshqa masallarida vatanparvarlik gʻoyalari ilgari surilgan. Asarlarida sofdil va mehnatsevar kishilar ulugʻlangan, dangasa, qoʻrqoq, ikkiyuzlamachilar tanqid qilingan. Masallari demokratik ruh bilan sugʻorilgan. Satirasi kuchli, tili oʻtkir va taʼsirchan. Asarlari oʻzbek tiliga tarjima qilingan.

Andersen

Daniyaning jahonga mashhur ertakchisi Hans Andersen 1805 yilda Odens shahrida dunyoga keldi.

Bolaning otasi kavushdoʻz, onasi esa kir yuvuvchi boʻlib ishlar edi. Shuning uchun Hans kambagʻallar maktabiga oʻqishga kiradi. Oradan uncha koʻp vaqt oʻtmay, ularning oilasi Kopengagenga koʻchadi. Bolaning yashash sharoiti va oʻqishi bu yerda ancha-muncha yaxshi boʻladi. Boʻlajak yozuvchi 1823-yilda Slagels maktabiga oʻqishga kiradi, undan keyin Xelsingyorda taʼlim oladi. 1828 yilda esa Kopengagen universitetiga oʻqishga kiradi.

Andersen juda koʻp mamlakatlarni kezib chiqadi. Fransiya, Shveysariya, Italiya, Gretsiya va Ispaniya singari joylarga sayohat qiladi.

Andersenning ijodi 20 yillarning boshlaridan boshlanadi. U dastlab lirik sheʼrlar, roman, drama, yoʻl ocherklari, biografik etudlar yaratadi.

“Daniyalik Xolger”, “Qor malikasi”, vatanparvarlik ruhi bilan yoʻgʻrilgan “Daniya – mening vatanim”, ozodlik gʻoyasi mujassamlangan “Soqchi”, “Shilyon asiri” va boshqa sheʼrlari sheʼriy janrida yaratgan eng sara asarlari jumlasiga kiradi.

Andersen oʻz romanlarida (“Improvizator”, “O. T” boʻlgan yoki boʻlmaydi”) zamonasi uchun juda muhim boʻlgan voqealarni qamrab olishga harakat qiladi.

Uning ijodi koʻp qirrali va rang-barangdir. Ayniqsa, tarix va ertak asarlari yosh kitobxonlar uchun maroqlidir. “Ertaklar” (1835–1855), “Yangi ertaklar” (1843–1872) va boshqa kitoblari Andersenning nomini juda mashhur qildi va uni jahonga tanitdi.

Andersen bu kitoblarni yaratishda xalq ogʻzaki ijodidan unumli foydalandi, ularning orzu-umidlarini qogʻozga tushirishga harakat qildi. Ertaklardagi xarakter va jonli nutqni yanada mukammallashtirishga erishdi. Shuning uchun Andersen yaratgan ertaklar sodda, kitobxon uchun tushunarli boʻlish bilan birga, oʻquvchilar xotirasida uzoq vaqt saqlanish xususiyatiga ham ega.

Andersen ertaklarida koʻpincha bosh qahramon shahzoda ham emas, malika ham emas, balki oddiy mehnatkash xalqdir. Ular oʻzlarining samarali mehnati, aql-idroki, axloq-odoblari bilan kitobxon tahsiniga muvaffaq boʻladilar. Uning “Qoʻngʻiroqli girdob”, “Kumush tanga”, “Kolbasa sixidan shoʻrva”, “Goʻng qoʻngʻiz” va boshqa ertaklari fikrimizga yorqin misol boʻla oladi. Ertakchining “Qoʻngʻiroqli girdob” asarini olib koʻraylik. Unda asrlar mobaynida ezilgan, ogʻir mehnat va zulmdan tinka-madori qurigan mehnatkash xalq vakili Blakenning oʻz xoʻjasiga qarshi turishi kitobxonni quvontiradi.

“Bolalar gurungi” asarida hech kim taqdirini, kichkintoy oʻsib-ulgʻaygach kim boʻlib yetishishini bilishi mumkin emasligini, bu koʻproq oʻsha bolaning oʻziga, intilishiga, kattalarning ibratomuz pand-nasihatlariga quloq solishiga bogʻliq ekanligini oʻqiymiz.

Shohona qasrga toʻplangan bir toʻda bashang kiyingan aslzoda bolakaylar qasrni toʻldirib maqtanishar, ota-onalarining hisobsiz boyliklari bilan quvonishar, kelajakda ota-onalaridan ham badavlatroq boʻlish uchun harakat qilishlarini kibor bilan taʼkidlar edilar. Bu boy-badavlat bolalarning bir-birlariga gap bermay maqtanishlarini yirtiq-yamoq kiyim kiyib olgan bir kambagʻal bola tinglab, xoʻrsinar, “bularga yetish bizga yoʻl boʻlsin”, deb qoʻyar edi, oʻzicha.

Yillar oʻtib oʻsha juldur kiyimli bola yaxshi oʻqib, rassom boʻlib yetishdi, mamlakatda eng boy odamlardan biriga aylandi, oʻziga munosib bir qasr qurdirdi. “Qasr hamda uning ichidagi xazinani koʻrish”ni hamma istardi.

Ertakchining “Noʻxat ustidagi malika” asari ham yosh kitobxonning kulgisini qistatadi, ham tannoz malikaga qahrgʻazabini qoʻzgʻatadi.

Bir shahzoda haqiqiy malikaga uylanish uchun butun yer yuzini, shahar-u qishloqlarni qidirib hech qayerdan haqiqiy malikani topa olmaydi. Hafsalasi pir boʻlgan, tarvuzi qoʻltigʻidan tushgan shahzoda qasrga qaytadi.

Kunlardan bir kuni koʻz koʻrib, quloq eshitmagan moʻjiza yuz beradi:

“Bir oqshom havo aynigandan aynibdi: shundoq chaqmoq chaqib, momaqaldiroq gulduros solibdi, yomgʻir chunonam chelaklab quyib beribdiki, dahshatning oʻzginasi.

Toʻsatdan shahar darvozasi taqillab qolibdi. Keksa qirol borib darvozani ochibdi.

Darvozada malika turardi. Yo qudratingdan, uni nimaga oʻxshatish mumkin! Suv malikaning sochlari, koʻylaklaridan sharillab oqib, toʻppa-toʻgʻri boshmoqlarining uchlariga, tovonlariga tushardi, u boʻlsa pinagini buzmay, “Men haqiqiy malikaning xuddi oʻziman, derdi”.

Malikani sinab koʻrish ishlari ham gʻalati boʻladi. Tunda qirq qavat koʻrpa ostiga bitta noʻxatni yashirib, joy solib beradilar. Tannoz oqbilak qiz ertalab oʻrnidan turar ekan, “Qanday uxlab turdingiz?” deyilgan savolga nolish, ichki dard bilan javob beradi:

“Ey, juda yomon! – deydi u. – Koʻzimni yummadim, desam ham boʻladi. Men qandaydir qattiq narsaning ustida yotdim, butun aʼzoyi badanim koʻkarib ketibdi. Naqadar dahshat!”

Shahzoda qizning haqiqiy malika ekanligini bilib, unga uylanadi.

Bolalar, odatda, hayvonlar, parrandalar, hasharotlar haqidagi ertaklarni sevib oʻqiydilar. Andersen yaratgan ertaklarning juda koʻpchiligi ana shu mavzuni qamrab olishi bilan ham xarakterlidir.

“Dyumchaxon”, “Irkit oʻrdakcha”, “Botqoqlik shohining qizi”, “Baqa”, “Burga bilan professor” singari ertaklari oʻzbek kitobxonlarining ham sevimli asarlariga aylanib ketgan.

Xullas, Daniya ertakchisi Hans Kristian Andersenning ijodi uzoq yillardan beri yosh kitobxonlarga zavq-shavq bagʻishlab kelmoqda.

II.4. Ma’joziy (simvolik) obrazlar – predmetlar, o’simliklar, jonivorlar, ranglar orqali ijtimoiy hodisalarni umumlashtirib ifodalash demakdir. Ma’joziy obrazlarda ifodalangan tasvirdan bevosita insonlarning munosabatini, ruhiy olamini anglaymiz.

Sahroni yosh to’kib ko’l qilgan hutman,

Bir lahza bexudman, bir lahza xudman.

Ollohim, rahm et, uvol ketmayin –

Yigirma uch yilda g’arq pishgan tutman.

(Nodir Jonuzoq, “Chilla” )

Keltirilgan to’rtlikda lirik qahramon (shoir) o’zini majozan “hutga” va “G’arq pishgan tutga” o’xshatmoqda. “Hut” - shamsiya yil hisobidagi o’n ikkinchi (21 fevraldan – 21 martgacha), yomg’ir mo’l yog’adigan oyning obrazi bo’lsa, “g’arq pishgan tut” - yigirma uch yoshlik yetilgan yigitning ramzidir. Yigitlik davrida goh yaxshi, goh yomon (goh o’ziga kelib, goh behush) umrguzaronlik qilar ekan, u Allohdan rahmdillikni so’raydi, uvol ketmaslikni iltijo qiladi.