O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti "Moliya" kafedrasi

1. Byudjet tizimining iqtisodiy mazmuni va tamoyillari.
Budjet (qadimiy Fransuzcha „baguete“-karmon, sumka) — bu davlat va mahalliy oʻz-oʻzini boshqarish vazifalari va funksiyalarini moliyaviy taʼminlash uchun moʻljallangan pul mablagʻlari jamgʻarmalarini toʻplash va sarflash shaklidir.
Taʼrif

• 
  davlat budjeti — moliyaviy rejalar tizimida etakchi oʻrinda turadi va davlatning asosiy moliya rejasi hisoblanadi:
  
• 
  davlat budjeti — moliya tizimining barcha asosiy moliya institutlari — daromadlar, xarajatlar, davlat qarzlari birlashadigan va oʻzaro bogʻlanadigan markaziy boʻgʻini hisoblanadi;
  
• 
  davlat budjeti — davlatning soliqlar yordamida jamlanadigan eng yirik markazlashtirilgan pul jamgʻarmasidir. Davlat budjeti davlat tomonidan oʻz funksiyalari va vazifalarini amalga oshirish yoʻlida sarflanadi. Tasdiqlangan budjet qonun kuchiga ega.
  

Davlat budjetining mohiyati

1. 
   davlat budjeti — davlat pul mablagʻlarining (shu jumladan davlat maqsadli jamgʻarmalari mablagʻlarining) markazlashtirilgan jamgʻarmasi boʻlib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablagʻlar sarfi yoʻnalishlari va miqdori nazarda tutiladi;
   
2. 
   budjet iqtisodiy kategoriya sifatida oʻzining tegishli moddiy ifodasiga ega boʻladi.
   

Budjet munosabatlari davlatning markazlashtirilgan pul mablagʻlari jamgʻarmasida moddiylashadi. Bu jamgʻarma taqsim qilinishi sababli uning shakllanishi va sarflanishi qiymat xarakati orqali ifoda etiladi. Bu jarayon davlat tomonidan yigʻiladigan va sarflanadigan pul resurslari oqimlari kurinishiga ega boʻladi.
Oʻz iqtisodiy mohiyatiga koʻra davlat budjeti — bu iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy tadbirlar, mudofaa va davlat boshqaruvi extiyojlarini moliyalashga moʻljallangan budjet jamgʻarmasini shakllantirish hamda, undan foydalanish masalalarida milliy daromadni qisman milliy boylikni ham qayta taqsimlash borasida davlat bilan yuridik va jismoniy shaxslar oʻrtasida yuzaga keladigan pul munosabatlaridir.
Byudjet (ing. budget — hamyon, mablagʻ) — belgilangan muddat (yil, kvartal) uchun ishlab chiqilgan, meʼyorlashtirilgan hamda qonuniy ravishda tasdiqlangan daromadlar va harajatlar yigʻindisi. B. davlat darajasida (qarang Davlat byudjeti), shuningdek viloyat, tuman (mahalliy hokimiyat), xoʻjalik subʼyektlari, oila yoki shaxs darajasida tuzilishi mumkin. B.ni tuzish va belgilangan tartibda tasdiqlash oʻz navbatida uning amal qilishi hamda bajarilishi ustidan nazorat yuritishni talab qiladi. B.da harajatlarning daromadlardan ortib ketishi B. taqchilligi muammosini keltirib chiqaradi (qarang Byudjet taqchilligi), shu bois doimiy ravishda ularning muvofiqligi taʼminlab boriladi. Oʻzbekiston Respublikasining B. tizimi tuzilishi va uni boshqarish asoslari, davlat byudjetini tuzish, koʻrib chiqish, qabul qilish, ijro etish tartibi va boshqa masalalar Oʻzbekiston Respublikasining "Byudjet tizimi toʻgʻrisida" qonuni (2000-yil 14 dekabr) bilan tartibga solinadi.
Byudjet tizimi iqtisodiy mazmuni va tamoyillari hukumatning moliyaviy islohotlarini va ijtimoii iqtisodiyotini boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Bu tizimning asosiy vazifalari quyidagilardir:

1. 
   Harajatlar va daromadlarni boshqarish. Byudjet tizimi mamlakatda amalga oshiriladigan harajatlarning sifatini yaxshilashda va daromadlarning mosligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.
   
2. 
   Moliyaviy barqarorlikni ta'minlash. Byudjet tizimi davlat kassasini yaxshilashda va moliyaviy resurslarini to'plash va ishlatishda ham muhim ahamiyatga ega.
   
3. 
   Sotsial muammolarni yechish. Byudjet tizimi mamlakatning sotsial sohalarida muhim ishlar bajaradi, mazkur tizim yopiq va yirik institutlar bo'lib, korxonalar, klinika va oliy ta'lim muassasalariga miqdoriy moliya ajratadi.
   
4. 
   Moliyalashtirish, kapital tizimi va istihsol qilish. Byudjet tizimi mehnat kapitalini, iqtisodiy taraqqiyotni kengaytirishni, istihsol qilishni oshirish, iqtisodiy tizimi kengaytirishni, milliy islohotlarni amalga oshirishga yordam beradi.
   
5. 
   Kuzatish va nazorat. Byudjet tizimi mamlakatdagi moliyaviy faoliyat nazorat-devorlarini sifatliroq, isloh qilish va yeniliklar kirgani bilan izlagan xatolarni korish va yechilishga yordam beradi.
   

Byudjet tizimi mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy boshqaruvini ta'minlashda eng muhim asbablaridan biri hisoblanadi. Tizimning muvaffaqiyati mamlakatning ilg'or iqtisodiy taraqqiyoti va xalqimizning hayotining sifatini yaxshilashda muhim ahamiyatga ega.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev byudjet tizimining iqtisodiy mazmun va tamoyillari haqida hujjatlar va qarorlar nazarda tutilgan. Keltirilgan misollar quyidagilardir:

1. 
   Byudjet tizimini rivojlantirish va yaxshilash loyihasi. Prezident 2019 yil 15 aprelda qabul qilingan qaror bilan Byudjet tizimini rivojlantirish va yaxshilash loyihasi ochilishining tasdiqlab qo'yildi. Bu loyiha, byudjet tizimining yanada yaxshilashiga rag'batlantirilgan, byudjet izchiligi, narxlarni kamaytirish va ish o'rinlarini yaratish kabi xavfsiz va unumli qimmatli xizmatlar ko'rsatishni maqsad qilgan.
   
2. 
   Narxlarni pastga tushirish. Prezident 2019 yil 6 sentyabrda narxlarni pastga tushirishga qaratildi. Bu qaror yagona yillik xarajatlar uchun tashkil etilgan byudjetda 2019-2020 yillaridan boshlab amalga oshirilmoqda.
   
3. 
   Sarmoyadorlik kengaytirish. Prezident 2019 yil 26 iyulda "Makroiqtisodiy ko'rsatkichlarini yanada yaxshilash va sarmoyadorlikni kengaytirish" davlat dasturini imzoladi. Bu dastur sarmoyadorlik tizimini yanada yaxshilashtirishga va O'zbekistonda sarmoyadorlikning rivojlanishini oshirishga yo'l qo'yadi.
   
4. 
   Iqtisodiy islohotlar va o'zgarishlar. Prezident 2018 yil fevralda "Moliya-iqtisodiy islohotlar to'g'risida qo'lda ma'lumot" maqtalini ochib berdi. Maqtalda O'zbekiston Respublikasi moliya-iqtisodiy sohasidagi tayyorlik va uslubiy islohotlarini yaxshilash masalalari ko'rsatilgan.
   
5. 
   Byudjet isloh qilish masalalari. Prezident 2020 yil 4 dekabrda "2021-2023 yillaridagi davlat kassalari byudjet idorasining proaktivi holatga o'girilishini ta'minlash bo'yicha bir qator chora-tadbirlar to'g'risida"gi farmonini imzoladi. Bu farmonda, O'zbekiston Respublikasi davlat kasbalari byudjet idorasining isloh qilishini ta'minlash maqsadida ko'rsatilgan chora-tadbirlar o'z ichiga olgan.
   

Shu bilan birga, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan qabul qilinadigan qarorlar va dasturlar byudjet tizimining iqtisodiy mazmun va tamoyillariga yondashgan. Bu davlatimiz iqtisodiyotining yanada rivojlanishiga va insonlarimizning sifatli hayotini ta'minlashga yo'l ochmoqda.