O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti q. X. Аbdurаhmоnоv

Mehnat resurslari va butun aholi sonining o’zgarishi. Mehnat resurslari sonining 
(dinamikasining) o’zgarishi bilan butun aholi sonining o’zgarishi o’rtasida, tabiiyki, 
bog’liqlik bor. Biroq, u birinchi qarashda unchalik ko’zga tashlanmaydi. Mehnat 
resurslarining soni hamisha butun aholi soni kabi o’zgaravermaydi. O’zgarishlar turli 
yo’nalishlarda bo’lishi ham mumkin. Biz «mehnat resurslari» tushunchasi to’g’risidagi 
tasavvur kengroq bo’lishi uchun ularning o’zaro bog’likligini maxsus qarab chiqamiz. 
Mehnat resurslari yalpi aholining bir qismi sifatida aholining takror ishlab 
chiqarilishi (ya’ni uning doimiy ravishda tiklanib turishi)ni aks ettiradi. Shuning uchun 

---

267 
mehnat resurslari sonining dinamikasi, pirovard natijada, aholi soni dinamikasini aks 
ettiradi. O’smirlar va pensionerlarning mehnat bilan bandlik darajasidagi o’zgarishlar 
faqat mehnat resurslariga emas, balki aholining soniga ham daxldordir. 
Tug’ilishdagi farqlar darhol aholi sonining oshishiga ta’sir qiladi, mehnat resurslarida 
esa faqat 16 yildan keyin aks etadi. Qancha kishi pensiya yoshiga etishi faqat mehnat 
resurslariga ta’sir qiladi, butun aholining soniga daxldor bo’lmaydi. Mehnat resurslarining 
aksariyat qismini mehnat qilishga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. 
Shuning uchun ham mehnat resurslarining dinamikasiga xos xususiyatlar ko’proq darajada 
mehnatga layoqatli yoshdagi aholi bilan bog’liq. 
Butun aholining va uning mehnatkash qismidagi dinamikaning xilma-xil 
yo’nalishda yaqqol ifodalangan o’zgarishi voqealarining normal borishdan chetga chiqish 
deb qaraladi. Ana shu sababli normal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun noqulay shart-
sharoit yaratadi. 
Shunday qilib, biz mehnat resurslari butun aholiga taalluqli jarayonlar bilan bevosita 
bog’liqligini e’tirof etgan holda, mehnat resurslari dinamikasining ma’lum darajada 
nisbiy «mustaqilligi»ga e’tiborni qaratamiz, u mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan demografik asosni yaxshiroq tushunishga yordam 
beradi. Shu ma’noda «mehnat resurslari» ijtimoiy va demografik rivojlanishni tahlil qilish 
hamda asoslab berishning o’ziga xos metodologik vositasi bo’lib maydonga chiqadi. 
«Mehnat resurslaridan foydalanish» va «mamlakatning mehnat potensiali» 
tushunchalari o’zaro bog’liqdir. 
Biz, bu yerda foydalanish deganda, iqtisodiyotning resurslaridan biri bo’lgan mehnat 
resurslarini ta’riflovchi ikki yo’nalishni tushunamiz. Bu, birinchidan, mehnat 
resurslarining taqsimlanishi va ikkinchidan, ularning mehnatidan xalq xo’jaligida 
foydalanish samaradorligidir. 
«Mehnat resurslarini taqsimlash» deganda resurslarning xalq xo’jaligida ishlaydigan 
qismlari va ishlamaydigan qismlari tushuniladi. O’z navbatida, ishlamaydigan qism 
mehnat qilish qobiliyatiga ega bo’lgan yoshdagi o’quvchilar va shaxsiy yordamchi 
xo’jalik ishlarini bajarish bilan shug’ullanuvchilar, harbiy kuchlar safida xizmat 
qilayotganlar, ishsizlar, shuningdek hech bir yerda ishlamaydiganlar, o’qimaydiganlar va 
ish qidirmaydiganlarga bo’linadi. 
Mehnat bilan bandlik turlari bo’yicha mehnat resurslarini taqsimlashni faqat fuqaro 
aholi (ya’ni, bunga harbiy xizmatchilar kirmaydi) bo’yicha kuzatish mumkin. Ishlaydigan 
aholi (mehnat bilan band aholi), o’z navbatida, ayrim tarmoqlar, kasb guruhlari bo’yicha 
taqsimlanishi, shu jumladan, aqliy va jismoniy mehnat bo’yicha, mehnat rejimi bo’yicha 
(to’liq yillik bandlik, to’liq bo’lmagan ish kuni, haftasi va hokazo), nihoyat ijtimoiy-
iqtisodiy sohalar bo’yicha ko’rib chiqiladi. 
Respublikamiz iqtisodiyotining jahon xo’jaligi tizimiga kirib borishi munosabati 
bilan sekin-asta ilmiy faoliyatga mehnat resurslarini taqsimlash jihatlari kirmokda va 
qaror topmoqda, ular xalqaro statistik tamoyillar asosida ko’rilmoqda, buning natijasida 
boshqa mamlakatlarning tegishli ko’rsatkichlari bilan taqqoslashga erishiladigan 
bo’layotir. 
Xalqaro jihatlardan biri mehnat bilan bandlarni «iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha» 
taqsimlashdir. Bu jihatning mazmuni iqtisodiy faoliyat turlarining klassifikatori mahsulot 
va xizmatlar klassifikatori deb belgilangan. Unga xalqaro standart tarmoq tasniflashi va 

---

268 
xalqaro asosiy mahsulotlar klassifikatori kiradi, ular BMTning statistika komissiyasi 
tomonidan ishlab chiqilgan. 
Mehnat resurslari va undan samarali foydalanish jarayonida bozor iqtisodiyoti bilan 
bog’liq bir qator tupgunchalar ham mavjud bo’lib, ularni alohida o’rganish muhim o’rin 
tutadi. 
Yollanma xodimlarga korxona rahbari yoki ayrim shaxs bilan mehnat shartnomasi 
(bitimi) tuzgan fuqarolar kiradi. 
Ish beruvchilarga mustaqil ish olib boradigan va bitta yoki bir nechta shaxsni ishlash 
uchun doimiy yollab turadigan xodimlar kiradi. 
O’z hisobidan ishlaydigan shaxslar doimiy asosda yollanma xodimlar 
yollamaydigan fuqarolar kiradi. 
Ishlab chiqarish kooperativlari a’zolariga kooperativlarning faol (ishlovchi) a’zolari 
hisoblanadigan shaxslar kiradi. 
Oilaning yordam beruvchi a’zolariga oilaviy biznesdagi oilalarning a’zolari kiradi, 
mazkur biznesga o’sha uy xo’jaligida ishlaydigan qarindoshlardan biri boshchilik qiladi. 
Maqom bo’yicha tasniflanmaydigan xodimlarga shunday fuqarolar kiradilarki, ular 
uchun turli sabablarga ko’ra o’zlarining qaysi guruxlarga mansubliklarini yaxshi 
bilmaydilar. 
Aholining mazkur taqsimlanishida ayrim pozitsiyalar o’rtasidagi nisbat, ya’ni 
tuzilma demografik omillar, oilalar farovonligi, iqtisodiyot tuzilmasi, mehnat bozorining 
ahvoli, mulkchilikdagi tashkiliy o’zgarishlar va boshqa omillarni aks ettiradi. 
Albatta, mehnat resurslarini taqsimlashning boshqa turlari ham bor. Bular jinsi, 
yoshi, ma’lumot darajasi, sog’ligi bo’yicha taqsimlashdir. Barcha kishilar qobiliyati va 
ehtiyojlari bo’yicha turli-tumanligini bir necha bor aytib o’tgan edik. Shuning uchun ham 
iqtisodiyotning biror sohasidagi samaradorlik va ishga bo’lgan ehtiyoj bir xil emas. 
Yuqorida aytib o’tilgan ta’riflar bu turli-tumanlikni ma’lum darajada farqlab olish va 
uning oqibatlarini tushunish imkonini beradi. 
Mehnat resurslarining tuzilishiga yosh nuqtai nazardan murojaat qilish juda 
muhimdir, u ayniqsa, bozor sharoitida ko’proq ahamiyatga ega. Amalga oshirilayotgan 
iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati yoshlarning soniga ko’p jihatdan bog’liq. Yoshlar 
yangi iqtisodiy «ruh»ni o’zlari va mamlakat foydasi uchun muvaffaqiyatliroq o’zlashtirib 
oladilar. 
Mehnat resurslarini taqsimlashga bog’liq ravishda inson resurslarining imkoniyatlari 
rivojlanish omillari sifatida katta yoki kichik bo’lishi mumkin. Masalaga ana shu tarzda 
yondashish jamiyatning mehnat potensiali, hudud, korxonalarni o’rganish va aniqlash 
imkonini beradi. Mehnat potensialini sifat o’lchovidagi mehnat resurslari sifatida ta’riflash 
mumkin. Yuqorida aytilganlardan shu narsa aniqki, «mehnat potensiali» tushunchasi 
mehnat resurslari va iqtisodiyotning o’zaro ta’sirini o’rganishga yordam beradigan alohida 
omildir. 
Biz yana «mehnatni tatbiq qilish samaradorligi» ta’rifini ham aniqlab olishimiz 
kerak, u mehnat resurslaridan foydalanishning tavsiflaridan biridir. Har qanday faoliyat 
turidagi samaradorlik, oxir-oqibatda vaqt bilan o’lchanadi, vaqt mahsulot birligini yoki 
xizmatlar birligini ishlab chiqarishga sarflanadi, bunda mahsulot va xizmatlar sifatiga 
qo’yiladigan talablarga katta e’tibor beriladi. Shu nuqtai nazardan mehnatni tatbiq etish 
samaradorligi – yuqori sifatli natijaga mehnat sarfini kamaytirishga olib keladi. 

---

269 
Moddiy ne’matlar ishlab chiqarishda mehnatni tatbiq etish samaradorligiga mehnat 
unumdorligi ko’rsatkichi yordamida baho beriladi. Moddiy ne’matlar ishlab 
chiqarilmaydigan joylarda (masalan, ta’lim, sog’liqni saqlashda) faoliyatning ana shu 
turlari pirovard natijasini aks ettiradigan turli ko’rsatkichlar tatbiq etiladi. 
Mehnat resurslarini taqsimlash turlaridan biri mamlakat hududi bo’yicha taqsimlash 
bo’lib, u ham muayyan foydali axborotga ega bo’ladi. Respublika hududi iqtisodiy 
rivojlanish darajasi, kishilarning farovonligi va demografik rivojlanishi bilan farq qiladi. 
Masalan, Farg’ona vodiysi viloyatlarining Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari bilan 
bo’lgan farqi bunga yaqqol misol bo’la oladi. Bu farqlar hududlardagi mehnat 
resurslarining o’ziga xos shakllanishi va ulardan foydalanishda o’z ifodasini topadi. Bu 
xususiyatni bilish mehnat resurslari haqidagi tasavvurni boyitadi va shu sababli mintaqaviy 
darajadagi mehnat munosabatlari sohasida davlat siyosatini samarali amalga oshirish 
imkonini beradi. Natijada barcha mehnat muammolari qandaydir bir hudud bilan bog’liq 
bo’ladi. 
Mehnat resurslarini shakllantirishning mintaqaviy xususiyatlari, avvalo, demografik va 
ijtimoiy-iqtisodiy omillarning ta’siri bilan bog’liqdir. Demografik omillarga aholining takror 
ishlab chiqarilishidagi jadallik kiradi, u hal qiluvchi darajada tug’ilish darajasi bilan 
bog’liqdir. Bu daraja qancha yuqori bo’lsa, mehnatga qobiliyatli yoshdagi aholi, demak 
mehnat resurslari shunchalik tez o’sadi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy omillardan mehnat resurslarini shakllantirish uchun ancha 
ahamiyatlisi mintaqadagi ishlab chiqarish va iqtisodiy kon’yunktura tuzilmasining 
xususiyatlari (mehnat unumdorligining o’sishi)ni aytib o’tish mumkin. Bu hol ishlovchi 
o’smirlar va ishlovchi pensionerlar soniga ta’sir qiladi. Ish o’rinlarining, ayniqsa, 
o’smirlar va katta yoshdagi ishlovchilarning mehnatdan foydalanishga mos keladigan ish 
o’rinlarining mavjudligi ishlab chiqarish tuzilmasi bilan bog’liq. 
Iqtisodiy kon’yunktura ish kuchiga bo’lgan talabni oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. 
Bu bilan mehnat sohasi kengayadi yoki torayadi, tegishli ravishda qarab chiqi- 
layotgan mehnat resurslarining ishlashi uchun imkoniyatlar ko’proq yoki ozroq bo’ladi. 
Mehnat resurslaridan foydalanishning mintaqaviy xususiyatlari ham demografik va 
ijtimoiy-iqtisodiy omillarning amal qilishi bilan bog’liqdir. Mehnat resurslaridan 
foydalanish tomonlaridan biri mehnat resurslarini taqsimlash bo’lsa, ikkinchi tomoni 
mehnatni tatbiq etish samaradorligidir. 
Mehnat resurslarini taqsimlash demografik va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning 
mintaqaviy shart-sharoitlari ta’siriga ancha ko’proq uchraydi. Demografik omillarning 
ta’siri aholining yosh tuzilishi orqali namoyon bo’ladi, u, odatda, turli mintaqalarda 
turlicha bo’ladi. Mehnatta layoqatli yoshdagi kishilarning ishlaydigan va ishlamaydigan 
qismlarga bo’linishi ma’lum darajada ana shu bilan belgilanadi. Aholi tarkibidagi kichik 
yoshli bolalar sonining ko’payishi, uy-ro’zg’or ishlari bilan band ayollar soniga ta’sir 
ko’rsatadi. Tajriba shundan dalolat beradiki, bu ikki ko’rsatkich o’rtasida bevosita 
bog’likdik bor. Ishlamaydiganlarning anchagina qismini mehnat qilish yoshidagi 
o’quvchilar tashkil etadi. Ularning qancha bo’lishi tegishli yoshdagi yoshlarning soniga 
bog’liqdir. 
Ijtimoiy-iqtisodiy omillardan eng ahamiyatlilari: iqtisodiy kon’yunktura va ishlab 
chiqarish tuzilmasidir. Iqtisodiy kon’yunkturaga ishsizlar soni, ishlab chiqarish 
tuzilmasiga esa xodimlarning tarmoqlar bo’yicha, kasblar, ish kuchining kasbiy 

---

270 
tayyorgarligi bog’liq bo’ladi. Mehnatni sarf qilish samaradorligi bo’yicha mintaqalar 
farqiga sabab shuki, turli hududlarda texnologiya darajasi, mehnatni tashkil etish darajasi 
turlicha bo’ladi. Turli sabablarga ko’ra, shu jumladan, etnik va tarixiy xususiyatlarga ega 
bo’lgan sabablarga ko’ra ham xodimlar malakasi bir-biridan farq qilishi mumkin. Mehnat 
resurslari shakllanishi va ulardan foydalanishning mintaqaviy xususiyatlarini hisobga 
olish mehnat resurslarini o’rganishning eng muhim tomonlaridan biridir. Masalaning bu 
tomonini bilish mehnat munosabatlari va mehnat bozorini davlat yo’li bilan samarali 
boshqarish uchun zarur bo’ladi.