O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti q. X. Аbdurаhmоnоv

Ishlaydigan pensionerlar. Ishlovchi pensionerlar soni ham demografik omil ta’siri 
ostida qaror topadi – bu yerda shunday bog’liqlik bo’ladi: pensiya yoshidagi kishilar 
qancha ko’p bo’lsa, shu yoshdagi ishlovchilar ham ko’p bo’ladi. 
Xilma-xil ijtimoiy omillar orasida pensionerlarning mehnat faolligiga ancha ko’proq 
ta’sir qiluvchi asosiy omillarni qayd qilib o’tamiz. Pensiyaning miqdori jiddiy ravishda 
ta’sir qiladi. Ayni bir xil miqdordagi pensiya birovlarga etadi, boshqalarga esa etmaydi, 
shu sababdan inson mehnat qilishga intiladi. Yana shunday mehnatga rag’batlantiruvchi 
qo’shimcha omil ham borki, bunday katta yoshdagi kishi ish haqi bilan bir qatorda 
pensiya olish huquqiga ham ega. 
Pensionerlar mehnatining zarur shartlaridan biri korxona, muassasa va tashkilotdagi 
o’zgarishlarga moslashuvchanlik, yangi ishni o’zlashtirishga tayyorlik, ba’zan yashash 
joyini o’zgartirish va shu kabilardir. Bozor iqtisodiyoti katta yoshdagi kishilarning 
harakatchanligiga ancha yuqori talablar qo’yadi. Bozor munosabatlarining ruhidan shu 
narsa kelib chiqadiki, har bir kishining farovonligi, avvalo, uning o’zi, tashabbuskorligi, 
har qanday yangilikka «javob berish» va samarali mehnat qilishidan iboratdir. 

---

266 
Ijtimoiy omillar orasida katta yoshdagi kishilarning ma’lumot darajasi va sog’lig’i 
ham muhim o’rin tutadi. Bu omillarning qanday ta’sir qilishi yaqqol ko’rinib turadi va 
tushuntirishlarni talab qilmaydi. 
Nihoyat, pensionerlarning bir qismi o’zini ishda namoyon qilishni ma’qul ko’radi va 
ishdagina o’zining jamiyatga kerakli ekanligini his kiladi, ko’p yillar birga ishlagan 
o’rtoqlari bilan jamoada qolishni istaydi. 
Ijtimoiy omillar kishilarning ehtiyojlari bilan bog’langan bo’ladi yoki ularning 
qandaydir xislatlarini aks ettiradi. Iqtisodiy omillar ishlab chiqarish ehtiyojlari va 
xodimlar xizmat ko’rsatish sohalarini ifodalaydi. Ulardan ikkitasini ko’rib chiqamiz. 
Bu, birinchidan, mehnat bozorida ish kuchiga bo’lgan talabdir. Talab qanchalik 
ko’proq bo’lsa, pensionerlarning ishga joylashishlari uchun imkoniyatlar shunchalik 
ko’proq bo’ladi. Ikkinchidan, iqtisodiyotda ish o’rinlarining mavjudligi katta yoshdagi 
kishilarning jismoniy ahvoli, umumta’lim va kasb tayyorgarligini hisobga olgan holda 
ular mehnatidan foydalanish xususiyatlari mos keladi. 
Iqtisodiyotda hamisha pensiya yoshidagi kishilar mehnatidan foydalanish «nuqta»lari 
bo’ladi. Ular orasida yuqori aqliy malaka ishlatishni talab qiladigan faoliyat turlari ham 
bo’ladiki, ular insondan yuqori umumta’lim tayyorgarligi va muayyan amaliy tajribani talab 
qiladi. Ko’pgina maktab o’qituvchilari, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarining muallimlari, 
shifokorlar, ilmiy xodimlar va boshqa yuqori aqliy faoliyat turlari vakillari borki, ular pensiya 
marrasidan o’tgandan keyin ham muvaffaqiyatli mehnat qilib kelmoqdalar. Pensiya 
yoshining dastlabki besh yilida (erkaklar uchun 60-64 yosh, ayollarda 55-59 yoshda) alohida 
faollik seziladi. 
Shunday ish o’rinlari ham borki, ularda oliy ma’lumot va kasb tayyorgarligi talab 
qilinmaydi. Ya’ni, ma’lumoti birmuncha kamroq pensioner kishilar ham o’z mehnat 
sohalarini topib olishlari mumkin. Albatta, iqtisodiyotdagi taraqqiyot ular mehnatidan 
foydalanish imkoniyatlarini toraytirib bormoqda. Biroq, biz «murakkab ishlar», «oddiy 
ishlar», «yuqori tayyorgarlik darajasi», «pastroq tayyorgarlik darajasi» kabi 
tushunchalarning nisbiyligini esda tutishimiz lozim. Mehnat faoliyatining barcha turlari 
murakkablashib boradi. Biroq, ayni vaqtda, bugungi kundagi pensionerlar o’rniga 
birmuncha ma’lumotliroq va yaxshiroq zamonaviy ishlab chiqarishga tayyorgarlik 
ko’rgan pensionerlar keladilar. 
O’zbekistondagi 80-yillar oxiri, 90-yillar boshidagi iqtisodiy o’zgarishlar 
o’smirlarga qanday ta’sir etgan bo’lsa, pensionerlarga ham yuqoridagi sabablarga ko’ra 
taxminan shunday ta’sir etdi. Pensionerlarning mehnat bozori birmuncha ko’paydi. 
Kelgusida uzoq muddatli tamoyillarning ta’sir qilishi tobora ko’proq namoyon bo’ladi, 
ular vaziyatni izga solib pensionerlarning mehnat resurslarini to’ldirishga qo’shadigan 
hissalarini oshiradi.