O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent to‟qimachilik va yengil sanoat instituti

3.3 Sanoat korxonalarida xom ashyo ta‟minoti 
 
Paxta xom-ashyosini tayyorlash tizimining vazifalari. Paxta tozalash 
hissadorlik jamiyatlari paxta xom-ashyosini qayta ishlash bilan bir qatorda, uni 
tayyorlash, g‗aramlash va saqlash ishlarini ham amalga oshiradi. 
Paxta xom-ashyosi zavod hududida va tashqarisida joylashgan tayyorlash 
maskanlarida to‗dalab qabul qilinadi. Seleksion va sanoat navi, turi hamda sinfiga 
tegishli sifati to‗g‗risida ilova qilingan hujjat bilan rasmiylashtirishgan paxta 
miqdori to‘da hisoblanadi. 
Agar bu to‗dada turli seleksion va sanoat navlari turlari hamda sinflariga 
tegishli paxta aralashtirilgan bo‗lsa, paxta shu to‗dada mavjud bo‗lgan eng past 
nav, tur va sinflari bo‗yicha qabul qilinadi. 
Paxta etishtiruvchi xo‗jaliklardan paxta xom-ashyosini harid qilish va uni 
saqlashni tashkil etish maqsadida paxta tozalash sanoati tizimida tayyorlov tizimi 
alohida tashkil etilgan. 
Paxta tayyorlash maskani paxta tozalash hissadorlik jamiyatining tarkibiy 
tuzilmalaridan biri hisobilanib, xo‗jalik hisobi bo‗yicha faoliyat yuritadi. U 
murakkab xo‗jalik hisobilanib, o‗zining tarkibiga paxta xom-ashyosini qabul qilish 
va saqlashga mo‗ljallangan yopiq omborlar va g‗aramlash maydonlarini, ortish-
tushirish ishlarini bajaruvchi mexanizmlar, tortish xo‗jaligi, yong‗inga qarshi 

---

75 
inshootlar va asbob-uskunalarni oladi. Paxta tayyorlash maskanlarida bundan 
tashqari laboratoriya, ma‘muriy va turar-joy binolari hamda materiallarini saqlash 
omborlari mavjud. 
Asosiy qismi elektrlashtirilgan bo‗lib, ko‗pchiligida quritish-tozalash sexlari 
(QTS) qurilgan. 
Paxta tayyorlash maskanlari zavod qoshidagi va zavod tashqarisidagi kabi 
ikki turga bo‗linadi. 
Zavod qoshidagi paxta tayyorlash maskani xo‗jaliklardan zavod territoriyasi 
yoki unga tutash hududda paxta xom-ashyosini qabul qiladi. 
Zavod tashqarisidagi paxta tayyorlash maskani esa xo‗jaliklardan zavoddan 
bir qancha uzoqroq hududda paxta xom-ashyosini qabul qiladi. 
Paxta xom-ashyosi ikki-uch zonali tarkibda qabul qilinadi. 
Ikki yoki uch zonali tarkibda qabul tartibi har bir maskanda paxta tozalash 
zavodi hissadorlik jamiyati raisining buyrug‗i bilan amalga oshiriladi. 
Uch zonali qabulda tayyorlov maskani hududi uchta zonaga bo‗linadi: 
birinchi zonada – xo‗jalikdan keltirilgan paxtaning sifati aniqlanadi; ikkinchi 
zonada – paxta tortiladi; uchinchi zonada – paxta tushirilib, g‗aramlash 
maydonchalari va omborlarga joylanadi. Quritish – tozalash sexi ham uchinchi 
zonaga kiradi. 
Ikki zonali qabulda qabul qilinayotgan paxtaning sifatini aniqlash va tortish I 
zonada amalga oshiriladi. 
Paxtani harid qilish bo‗yicha belgilangan rejalarni bajarish, uni o‗z vaqtida 
qabul qilish, to‗g‗ri jamlash, markazlashgan usulda quritish va tozalash hamda 
yaxshi saqlashni ta‘minlash maqsadlarida paxta zavodlari va tayyorlov 
maskanlariga quyidagi vazifalar yuklanadi: 

Paxtani davlatga sotish uchun xo‗jaliklar bilan kontraktatsiya shartnomasi 
tuzish va bu shartnomaning bajarilishi nazorat qilish; 

Xo‗jaliklarda paxtani mashinada va qo‗lda sifatli terishni ta‘minlash va 
tashkil etish hamda uni to‗g‗ri saralash bo‗yicha instruktaj o‗tkazish; 

---

76 

Xo‗jaliklarni amaldagi davlat standartlari, paxta harid narxlari bo‗yicha 
preysko‗rantlar va boshqa me‘yoriy hujjatlar bilan ta‘minlash; 

Davlat standartlari, paxtaning harid narxlari bo‗yicha asosiy qoidalarni, 
xavfsizlik texnikasi va yong‗inga qarshi ko‗rash bo‗yicha ogoxlantiruvchi 
yozuvlarni davlat tilida yozib, ko‗rinadigan joylarga osib qo‗yish;

Paxtani qabul qilish, to‗plash, tashish va saqlashda mexanizmlardan 
to‗laroq foydalanish;

Transport vositalari, omborlar, maydonchalar, tarozi xo‗jaligi, brezentlar, 
laboratoriya jihozlari, asbob-uskunalar, o‗rov va boshqa xo‗jalik 
materiallaridan unumli va tejab foydalanish;

Paxtani davlat standarti talablariga qat‘iy rioya etgan holda o‗z vaqtida 
uzluksiz qabul qilish;

qabul qilingan paxtani seleksion va sanoat navlari bo‗yicha, terim turlari 
belgisi bo‗yicha, urug‗lik paxta avlodi va dala guruhi ko‗rsatilgan holda bir 
xil partiyalarga to‗plash;

Quritish-tozalash sexlarining to‗xtovsiz va unumli ishlashini ta‘minlash;

qat‘iy muhosib hisobi va hisobotini tashkil etish; 

qabul qilingan paxta uchun xo‗jaliklar bilan hisob-kitobni o‗z vaqtida va 
to‗g‗ri o‗tkazish;

barcha tayyorlangan paxtani to‗g‗ri saqlash va tayyorlov maskanidan paxta 
zavodiga zarur miqdordagi va asortimentdagisini o‗z vaqtida jo‗natishni 
tashkil etish; 

saqlash, quritish, tozalash va tashish paytida paxtaning buzilishi va nobud 
bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaydigan tadbirlarni amalga oshirish;

Paxtani tayyorlov maskanida qabul qilish, saqlash, quritish, tozalash hamda 
uni zavodga jo‗natish bilan bog‗liq harajatlarni kamaytirish tadbirlarini 
ko‗rish; 

---

77 

Butun tayyorlov ishlari bosqichlarida maxsus yo‗riqnomalariga asoslanib, 
yong‗inga qarshi va xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya etish bo‗yicha 
tadbirlarni o‗tkazish; 

qabul qilingan va saqlanayotgan paxtani tayyorlov maskanidan zavodga 
jo‗natishda albatta tortish va uning sifatini to‗g‗ri aniqlash orqali hisob-
kitobni olib borish. 
Shunday qilib, paxta tozalash maskani keng kamrovli vazifalarni amalga 
oshiradi.