O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti a. A. Karimov

Tugatish balansi korxona faoliyatini tugatish sanasida mol-mulk va uning 
manbalari holatini tavsiflash uchun tuziladi. Tugatish balansi asosida tugatish 
komissiyasi korxonaning tugatilish paytidagi kreditorlik va debitorlik qarzlari 
summasini belgilaydi, so‘ngra kreditorlar bilan hisob-kitob qiladi, keyin korxonani 
tashkil etish chog‘ida muassislar tomonidan ustav kapitaliga kiritilgan badallarni 
qaytaradi. So‘ngra korxona mol-mulkining qolganini uning muassislari o‘rtasida 
taqsimlaydi, ya’ni barcha uzil-kesil hisob-kitoblarni amalga oshiradi. 
Tugatish balansida xo‘jalik subyektining aktivlari tugatish komissiyasi 
bahosida, ya’ni ular sotilishi mumkin bo‘lgan bahoda aks ettiriladi. Olinishi 
umidsiz qarzlar va zararlar tugatish balansiga kiritilmaydi. 
Bo‘lish (ajratish) balanslari yirik korxonaning bir necha mayda korxonalarga 
13
Learn Financial Accounting financial accounting basics tutorials point simply easy learning. 32-37 b.
 

---

50 
bo‘linish vaqtiga yoki shu korxonaning bir yoxud bir necha tarkibiy bo‘linmasini 
boshqa korxonaga berish vaqtiga tuziladi. Ba’zi hollarda bu balans berish balansi 
ham deb yuritiladi. 
Birlashtirish balansi bir necha korxonalar bitta balansga birlashganida 
tuziladi. 
Axborot hajmi bo‘iicha balanslar bir martalik va yig‘ma balanslarga 
bo‘linadi. 
Bir martalik balans faqat bitta korxona bo‘yicha joriy hisob asosida tuziladi. 
Yig‘ma balans bir martalik balanslar asosida tuziladi va birlashmalar 
(vazirliklar, firmalar, aksiyadorlik jamiyatlari va shu kabilar)ning xo‘jalik 
mablag‘larini aks ettiradi. 
Mulkchilik shakliga ko‘ra davlat, kooperativ, o‘z, aralash va qo‘shma 
korxonalar, shuningdek, jamoat tashkilotlari balanslari farq qiladi, 
Aks ettirish obyektiga ko‘ra balanslar mustaqil va alohida balansga 
ajratiladi. 
Mustakil balansni yuridik shaxs bo‘lgan korxonalar tuzadi. 
Alohida balansni korxonaning tarkibiy bo‘linmalari (filiallar, tsexlar, 
korxonaning avtotransport va turar-joy hamda kommunal xo‘jaliklari) tuzadi. 
Tozalash usuliga ko‘ra balanslar brutto-balans va netto-balanslarga 
bo‘linadi. 
Brutto-balans — tartibga soluvchi moddalarni o‘z ichiga oluvchi balansdir. 
“Asosiy vositalarning eskirishi”, “Nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi”, “Sotib 
olingan xususiy aksiyalar” singari tartibga soluvchi moddalarni o‘z ichiga oladi. 
Brutto (brutto) – italyancha so‘z bo‘lib, aynan tarjimasi “qo‘pol”, 
“tozalanmagan” degan ma’nolarni bildiradi. Brutto balans shakli faqatgina har xil 
ilmiy tadqiqotlar, balans shaklida umumlashtirishning tarixiy jihatlarini o‘rganish 
va shunga o‘xshash maqsadlarda tuziladi.
Brutto balansi-balans tarkibida tartibga soluvchi moddalarni o‘z ichiga 

---

51 
oluvchi balans.
14
Netto-balans — bu tartibga soluvchi moddalar (kontr-aktiv va kontr-passiv 
schyotlar) qoldiqlari mos ravishda tegishli moddalardan ayirib tashlangan, ya’ni 
tozalangan balansdir.
Netto-balans - balans tarkibida tartibga soluvchi mooddalar tegishli 
moddalardan ayrib tashlangan balansdir.
15
Netto (netto) so‘zi ham italyancha bo‘lib, “sof”, “toza” degan ma’nolarni 
bildiradi. Hozirgi vaqtda balansning buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga 
muvofiq aniqlangan, netto-balansiga mos keladigan shakli qo‘llaniladi. Masalan, 
“asosiy vositalarning eskirishi”, “nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi”, “savdo 
ustamasi” va hokazolar aktivdagi tegishli moddalardan mos ravishda chegirib 
tashlanib, ularning sof qoldig‘i ko‘rsatiladi. Passivda esa kontr-passiv schyotlar 
qoldig‘i, masalan, “sotib olingan xususiy aktsiyalar” moddasining qoldig‘i u bilan 
bog‘liq tegishli modda, ya’ni “Ustav kapitali” moddasi qoldig‘idan chegirib 
tashlanadi. 
O‘zbekistondagi barcha korxonalar netto-balans tuzadi (1993 yildan 
boshlab). 
Korxona moliyaviy ahvolining yomonlashishiga qarab tugatish balanslari 
quyidagi ko‘rinishlarda tuziladi:
 
kirish tugatish balansi; 
 
oraliq tugatish balansi; 
 
yakuniy tugatish balansi. 
Ularning har biri tugatilayotgan korxona mulklarini sotish mumkin bo‘lgan 
bahoda baholanib tuziladi.
Balansga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardir: 
♦ balansning to‘g‘riligi; 
♦ balansning realligi; 
♦ balansning yaxlitligi; 
14
Financial and managerial accounting. 12e. Carl S.Warren, James M.Reeve, Jonathan E.Duchac. 2014. 26 p. 
15
Financial and managerial accounting. 12e. Carl S.Warren, James M.Reeve, Jonathan E.Duchac. 2014. 26 p. 

---

52 
♦ balansning izchilligi; 
♦ balansning tushunarliligi.