O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti biznes moliyasi

Valyuta kurslari qanday aniqlanadi?
—Financial Times” gazetasining moliyaviy sarlavhalarida 2005- yil boshida 1 f. taxminan 1,95 dollar ekanligini ko‘rish mumkin. Nega o‘sha paytda kurs bunday edi? Buning sababi shundaki, narx erkin raqobatlashgan bozorda belgilangan, ya'ni talab va taklif bozor qonunlariga bo‘ysungan. O‘z navbatida, talab va taklif, nisbatan jismoniy shaxslarni, kompaniyalarni va muassasalarni, dollarlarni funt sterlingga aylantirishga yoki buning aksi bo‘lishiga bog‘liq. Keng ma'noda ko‘radigan bo‘lsak jismoniy shaxslar, kompaniyalar va muassasalarning o‘z valyutasini xorijiy valyutaga aylantirishlarining besh sababi mavjud:

• 
  
  tovarlar va xizmatlarni chet el valyutasida sotishdan olingan pulni o‘z mamlakatlari valyutasiga almashtirish maqsadida;
  
• 
  
  tovarlar yoki xizmatlarga xorijiy valyutada haq to‘lash uchun (shu jumladan chet elda dam olishga);
  
• 
  
  o‘zlarinrng mablag‘larini xorijiy valyutada saqlash maqsadida;
  
• 
  
  misol uchun, ma'lum bir valyuta sotib olishni oldindan taxmin qilish yoki uning milliy valyutaga nisbatan o‘sishiga umid qilish uchun spekulyatsiyalash maqsadida;
  
• 
  
  konvertatsiya qilish markaziy bankka bir valyutaning almashinuv kursini boshqasiga nisbatan boshqarishga (yoki boshqarishga harakat qilishga) imkon beradi.
  

Birinchi va ikkinchi sabablar tushunarli. Agar bu sabablar valyuta bozorlarining mavjudligining yagona sabablari bo‘lsa, u holda valyuta kurslari, odatda, ikki mamlakat uchun eksport hamda tovar va xizmatlar importining nisbatan hajmini aks ettiradi. Jismoniy shaxslar, kompaniyalar va muassasalar o‘zlarining mablag‘lari yoki ularning moliyaviy aktivlarining bir qismini o‘zlarining valyutasida emas, balki xorijiy valyutada bo‘lishni afzal ko‘rishlari mumkin. Bunday qarorga asosan chet el valyutasining ichki va kelajakda mustahkamlashiga ishonish mumkin, ular teskarisiga aylantirilganda, ular avvaldan ko‘ra ko‘proq milliy valyutaga ega bo‘ladi.
Shu bilan bir qatorda, qarzdorning boshqa mamlakatdagi qarzdoridan pul qarz olish uchun milliy valyutani xorijiy valyutaga aylantirishi mumkin, u qarzdorning qarzdor mamlakatida faoliyat ko‘rsatganiga qaraganda yuqori foiz stavkasida to‘laydi. 1990-yillarning oxiri va 2000-yillarning boshlarida, funt sterling nisbatining nisbiy barqarorligi shu omilga bog‘liq bo‘lgan. Ushbu davr mobaynida Buyuk Britaniyada foiz stavkalari boshqa mamlakatlarga qaraganda nisbatan yuqori edi. Natijada hukumatlar markaziy banklar orqali foiz stavkalarini belgilab olishardi. Hukumat, muayyan maqsadga erishish uchun valyuta kursini boshqarish maqsadida milliy valyutani mustahkamlash uchun yuqori foiz stavkalarini o‘rnatishi mumkin, masalan bundan maqsad valyuta kurslarini boshqa valyutalarga nisbatan barqarorligini saqlashdir ("muvozanatlash"). Shunga qaramay, bunday siyosat so‘nggi yillarda Buyuk Britaniyada amalga oshirilmaydi. Buyuk Britaniyada yuqori foiz stavkasi Angliya Banki uchun qurol bo‘lib xizmat qildi, bu esa Britaniya iqtisodiyotidagi inflyatsiya tendensiyalarini cheklash imkonini berdi. Aksariyat davlatlar, odatda, foiz stavkasini inflyatsiyaga qarshi siyosatning asosiy vositasi sifatida foydalanadilar.
To‘rtinchi sabab - yani spekulyatsiya ko‘pincha parazitik va xavfli faoliyat sifatida ko‘rilmoqda. Shunga qaramay, spekulyatorlar o‘z faoliyatlarini odatda, yanada samarali va oqilona bozor yaratish uchun zarur deb da'vo qiladilar.
Ichki valyutani chet el valyutasiga aylantirishning beshinchi sababi, valyuta kursini tartibga solish bilan bog‘liq. Hukumatlar, odatda markaziy banklari orqali, o‘z milliy valyutalariga bo‘lgan talab va takliflarni sotish yoki sotib olish yo‘li bilan yaratadilar. Shunday qilib, Angliya hukumati o‘z zaxiralarining bir qismini dollarga nisbatan funt sterlingini mustahkamlash maqsadida dollarlarni funt sterling (ya'ni, dollar sotish va sterlingni sotib olish)ga aylantirishi mumkin. Shu bilan bir qatorda, buning natijasida hukumat funt sterlingni zaiflashtirishi mumkin.
Bu siyosat bozor aralashuvi va foiz stavkasini tartibga solish uchun hukumatlar tomonidan mamlakat ichidagi valyuta kurslarini boshqarishda foydalaniladigan keng tarqalgan mexanizmdir.