O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti xasanov boxodir akramovich

14.1-jadval
Xo‘jalik va geografik segmentlarning belgilari bo‘yicha qiyosiy tavsifi 
Segment hosil qilish uchun 
mezon 
Segmentlar 
Xo‘jalik 
Geografik 
Xo‘jalik 
g`ki 
geografik 
segmentlarni 
hisobot 
cegmenti sifatida ajratishni 
taqozo etadigan omillar: 
- 
sotishlarning 50% dan 
ortig`i 
tash-qarida 
sodir 
bo‘lgan holda; 
- jami 
segmentlarni 
sotishdan olingan tushumlari, 
segment faoliyati natijalari 
aktivlarning 10%idan ortiq 
g`ki 
unga 
teng 
bo‘lgan 
umumiy 
summasiga 
ega 
bo‘lganda;
- korxona jami tushum-
larini 
75%idan 
kam 
bo‘lmagan ulushi hisobot 
segmentlarini 
tashqi 
faoliyatining 
birgalikdagi 
jami tushumiga to‘g`ri kel-
ganda 
hisobotlar 
mu-
vofiqlashtiriladi. 
Agarda 
quyidagi 
belgilar 
bo‘yicha qxshashliklar mavjud 
bo‘lsa, mahsulot (ish, xizmat) 
lar ishlab chiqaruvchi xo‘jalik 
bo‘linmalari 
qzaro 
bog`liq 
bo‘ladi: 

ularning tavsifla-nishida; 

ishlab chiqarish ja-rag`nlari 
tavsifida; 

mijozlar turi va tavsifida; 

segmentning 
asosiy 
faoliyati 
natijasida 
paydo 
bo‘lgan 
xarajat-lar 
va 
daromadlarni 
taqsimlash 
usullarida; 

muayyan faoliyat turlari 
uchun tartibga soluvchi muhit 
ta-lablarida 
(masalan, 
so-
liqlar, banklar va sug`urtada). 
Bir nechta mamlakat-lardagi 
guruh, alohida mamlakat, 
mamlakat ichidagi mintaqada 
joylashgan 
segmentlar 
quyidagi 
belgilarga 
ko‘ra 
geografik 
segment 
hisoblanadi: 

qxshash 
iqtisodiy 
va 
sig`siy shart-sharoitlar; 

amalga 
oshiriladi-gan 
muomalalarning qxshashligi; 

mazkur 
geografik 
hududdagi muomalalar bilan 
bog`liq favqulod-da risklar 
kutilayot-ganda; 

valyuta 
nazorati-ning 
alohida 
qoidalari 
amal 
qilganda; 

valyuta muomalala-ridan 
kutilayotgan risklar mavjud 
bo‘l-ganda. 
Hisob siyosatining yoritilishi quyidagilarni o‘z ichiga oladi, ammo ushbu 

---

241 
axborot bilan chegaralanmaydi: 
Faoliyat turlarini, geografik segmentlar va chiqimlarni segmentlar 
o‘rtasida taqsimlash usullarini aniqlash‖. 
Shuni ta`kidlash lozimki, yuqorida ko‘rsatilgan me`yoriy hujjatlarda 
segmentlar bo‘yicha hisob va hisobot muammosi o‘zining tqliq echimini 
topmagan. 
Tashqi 
iste`molchilar 
uchun 
mqljallangan 
va 
moliyaviy 
hisob
ma`lumotlari manbasida ishlab chiqiladigan moliyaviy hisobotdan farq qilgan 
holda segmentar hisobot ichki iste`molchilar uchun mqljallanadi va maxfiy 
hisoblanadi. ―Buxgalteriya hisobi to‘g`risida»gi qonunning 22-moddasiga ko‘ra, 
buxgalteriya hisobini yuritishda maxfiylikka rioya qilinadi, buxgalteriya 
g`zuvlari mazmuni bilan tanishishga faqat rahbariyat ruxsati bilan yoki 
qonunchilikda ruxsat etilgan hollarda yo‘l qqyiladi. Biroq, tahlillar shuni 
ko‘rsatmoqdaki, amaliyotda ko‘pincha soliq va boshqa nazorat organlari 
boshqaruv hisobi hamda hisoboti ma`lumotlariga bevosita kirib borish 
imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. 
Boshqaruv hisobida mustaqil ishlab chiqilgan yoki markazlashtirilgan 
holda tasdiqlangan boshqaruv hisobotlari maqsadga muvofiq. Bu hisobot 
shakllarini an`anaviy jurnal-order shaklini qqllamaydigan korxonalar (kichik 
korxonalar, fermer xo‘jaliklari, buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan 
shaklini qqllayotgan korxonalar, buxgalteriya hisobini kompyuterda maxsus 
ishlab chiqilgan jadvallarda olib borayotgan korxonalar), shuningdek, hisobning 
jurnal-order shaklini qqllashga moslashtirilgan korxonalar ham (analitik hisob 
shakllariga o‘zgartirish kiritish yo‘li bilan, masalan, yangi qo‘shimcha qator va 
ustunlar qo‘shish orqali, ammo mavjud hisob tizimini buzmasdan zarur 
ma`lumotlar olish uchun muvofiqlashtiriladi) yuritishlari mumkin. 
Boshqaruv hisobotining standart (minimal) to‘plamiga asos bo‘ladigan 
quyidagi muhim shakllarini keltirish mumkin: 

materiallar va butlovchi qismlar zahiralari to‘g`risida hisobot; 

---

242 

tugallanmagan ishlab chiqarish bo‘yicha hisobot; 

ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmatlar) to‘g`risida hisobot; 

xarid qilingan qiymatliklar to‘g`risida hisobot; 

tayyor mahsulot zahiralari to‘g`risidagi hisobot; 

sotishlar to‘g`risidagi hisobot; 

pul mablag`lari harakati to‘g`risida hisobot;

debitorlik va kreditorlik qarzlari to‘g`risida hisobot; 

yig`ma hisobot. 
Moliyaviy hisobotning afzallik tomoni moliyaviy holatni, korxona 
faoliyati natijalarini tahlil etishda axborot manbasi sifatida qqllanilishida 
namog`n bo‘lsa, segmentar hisobot ma`lumotlari esa biznesning har bir 
segmenti ish sifatini baholash imkonini beradi.