O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti xasanov boxodir akramovich

Matritsali tuzilmada funktsional bo‘linmalar bilan birga muayyan ishlab 
chiqarish vazifalarini hal etish uchun maxsus organlar (loyiha guruhlari) 
tuziladi. Bu guruhlar boshqaruvning turli darajalaridagi alohida funktsional 
bo‘linmalar mutaxassislaridan tarkib topadi.
Matritsali tuzilmaning afzalligi shundaki, u korxona ichki faoliyatidagi 
mavjud muammolarni bartaraf etish imkonini beradi, bu esa funktsional 
ixtisoslashish rivojiga xalal bermaydi. Funktsional-qiymat tahlili (FQT)ning 

---

41 
vujudga kelishi ham bunga misol bo‘lishi mumkin. Uning maqsadi eng kam 
xarajat qilgan holda eng yaxshi sifatli va zamonaviy, yangi buyumni ishlab 
chiqarishga erishishdir. 
Boshqarishni tashkil etishning matritsali shakli rahbar va xodimlarning 
hamjihatlikdagi faoliyatini ta‘minlaydi, ularning shaxsiy qobiliyatlarini 
namoyon etishlari uchun sharoitlar yaratadi. Mazkur tashkiliy tuzilmaga 
muvofiq javobgarlik markazlarini tuzish (tsex, bo‘lim, bo‘linma) har bir 
bo‘linma faoliyatini muayyan shaxslar mas‘uliyati bilan bog‘lashga, bo‘linmalar 
moliyaviy natijalarini baholashga va ularning korxona faoliyati natijalariga 
o‘o‘shgan hissasini aniqlashga imkon beradi.
Xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarda javobgarlik markazlari bo‘yicha 
boshqaruv hisobining tashkil etishda ushbu markazlarning turlari mohiyatiga 
alohida e‘tibor qaratish zarur. 
Korxonada bo‘linmalar bo‘yicha boshqaruv hisobini samarali tashkil etish 
uchun ularni quyidagi belgilarga muvofiq tasniflash lozim: 

vakolatlar va javobgarlik hajmiga ko‘ra; 

markaz bajaradigan funktsiyalar bo‘yicha. 
Vakolatlar va javobgarlik hajmidan kelib chiqqan holda javobgarlik 
markazlarini xarajatlar, sotish, foyda va investitsiyalar markazlariga bo‘lish 
maqsadga muvofiqdir. 
Xarajatlar markazi - bu faqat xarajatlarning maqsadli sarflanishiga 
mas‘ul bo‘lgan korxonaning bo‘linmasidir (ishlab chiqarish tsexi, konstruktorlik 
byurosi va h.k.).
Korxonani bunday markaz doirasida boshqarish maqsadida ishlab 
chiqarish xarajatlarini rejalashtirish, me‘yorlashtirish va hisobini tashkil etish 
amalga oshiriladi. 
Boshqariladigan xarajatlar markazining rahbari, avvalo, mahsulot 
birligiga sarflanadigan xarajatlarni eng kam miqdorga keltirishga javob beradi 
va uning faoliyati mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarflangan me‘yoriy va 

---

42 
haqiqiy xarajatlarni taqqoslash yo‘li bilan baholanadi. 
Erkin xarajatlar markazi faoliyatini baholash uchun aniq mezonni 
belgilash murakkab, chunki korxona rahbariyati bunday markazlar xarajatlari 
hajmiga ta‘sir qila olmaydi. Konstruktorlik byurosi, kimyoviy-texnik nazorat 
laboratoriyasi va h.k.lar erkin xarajatlar markazlariga misol bo‘la oladi. 
Boshqariladigan xarajatlar markazida mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari 
va boshqa bo‘limlar o‘rtasida samarali munosabat o‘rnatiladi. Ushbu 
markazlarning xarajatlarini boshqarish oldindan tuzilgan moslashuvchan 
byudjetlar yordamida amalga oshiriladi.