O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti xasanov boxodir akramovich

14.2. Korxonalarda segmentar hisobotni tuzish tamoyillari 
Mamlakatimiz va MDH hisob amaliyotida bunday tajribaning mavjud 
emasligini hisobga olgan holda, segmentar hisobot tuzishning ba`zi 
tamoyillarini ko‘rib chiqish zarur: 

segmentar hisobot aniq manzilli, ishonchli, tushunarli, muhimlik kabi 
xususiyatlarni o‘zida aks ettirishi hamda asosan xarajatlar, daromadlar, 
mahsulot sotish hajmini hisobga olishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim; 

ichki 
hisobot 
tezkorlik, 
ehtiyotkorlik, 
taqqoslanuvchanlik 
xususiyatlariga ega bo‘lishi hamda menejerning rejalari, psixologiyasi va usulini 
nazarda tutishi kerak; 

segmentar hisobot ahamiyatli, haqqoniy, xolis taqdim etilgan bo‘lishi, 
izchil va tugallangan bo‘lib, javobgarlik markazi ishini yanada yaxshilashga 
yo‘naltirilishi lozim; 

segmentar hisobotning shakllari va registrlarini tez-tez o‘zgartirish 
maqsadga muvofiq emas, chunki bu holat ularning samaradorligini pasaytiradi; 

boshqaruvchiga minimal hajmdagi hamda murakkab hisob-kitoblarsiz, 
tizimlashtirilgan hisobot taqdim etilishi lozim; 

---

243 

hisobotning bosh maqsadi korxona jamoasini jipslashtirish, ularning 
salohiyatlarini korxona investitsiya loyihalari va biznes rejasini amalga 
oshirishga yo‘naltirishi lozim. 

boshqaruv segmentar hisoboti korxona hisob siyosatiga muvofiq 
kelishi bilan birga moliyaviy hisobning xalqaro standartlari, hisob va 
hisobotning milliy standartlari, davlatimiz tomonidan qabul qilingan me`yoriy-
huquqiy manbaga ham asoslanishi lozim. 
14.3. Segmentar hisobot javobgarlik markazlari faoliyatini 
baholashning asosi sifatida 
Segmentlar 
bo‘yicha 
hisobotni 
javobgarlik 
markazlari 
bo‘yicha 
shakllantirilgan hisobot sifatida ta`riflash mumkin. 
Segmentlar (javobgarlik markazlari) bo‘yicha hisobni tashkil etish 
zarurati munosabati bilan boshqaruv hisobida ularning chegaralarini quyidagi 
mezonlarga muvofiq belgilash lozim: 

mustaqil segment hisobotlari qanday ko‘rinishda bo‘lishi lozim (ya`ni, 
segmentar hisobot birliklarini ajratish mezoni); 

segmentlararo o‘zaro hisob-kitoblarda bahoni shakllantirishning qaysi 
usuli qqllanilishi zarur; 

daromadlar va xarajatlar, aktivlar va majburiyatlarni segmentlarga 
taqsimlash uchun qanday asos mavjud bo‘ladi? 
Mustaqil segment hisoboti shakllanishi shart-sharoitlari sifatida har bir 
xo‘jalik va geografik segmentning ichki hisobotlaridan foydalanish lozim. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona segmentlari o‘rtasida ichki hisob-
kitob narxlarini qrnatish ya`ni transfert baho hosil bo‘lishi ham muhim ahamiyat 
kasb etadi, bunda bitta javobgarlik markazi o‘z mahsuloti yoki xizmatlarini 
boshqa javobgarlik markaziga uzatadi, natijada bo‘linmalar o‘rtasida qsib 
boruvchi tartibdagi baholar yuzaga keladi. 
Transfert baholari bo‘yicha segmentar hisobotni tuzishda, transfert 
baholarni hisob-kitob qilishning quyidagi usullari tahlil qilinadi: 

---

244 

bozor baholari asosidagi; 

tannarx (o‘zgaruvchan yoki tqliq) asosidagi ―tannarx plyus‖ tamoyili 
bo‘yicha; 

shartnomaviy transfert baholari asosidagi (mahsulot ishlab chiqarish 
jarag`nida bozor kon`yunkturasi va xarajatlari ta`siri ostida). 
Bozor baholarini shakllanishi ob`ektiv xususiyatga ega bo‘lgan sharoitda 
transfert bahosi ham javobgarlik markazlari menejerlarining va xaridorlarning 
munosabatlari hamda malakalariga bevosita bog`liq bo‘lmaydi. Bu usulning zaif 
tomonini ham ta`kidlash lozim ya`ni uning joriy etilishi rivojlangan bozor 
muhitini talab qiladi, bundan tashqari korxona javobgarlik markazlari 
(segmentlari) ishlab chiqariladigan mahsulotlar, ko‘rsatiladigan xizmatlarga 
bozor baholarining darajasi to‘g`risida axborot yig`ish uchun qo‘shimcha 
xarajatlar qilishi lozim.
―Tannarx plyus‖ nomli ikkinchi usulda kutilayotgan foyda miqdori ustiga 
ma`lum foiz qqyiladi. Masalan, bitta bo‘linma mahsulot (ishlar, xizmatlar) tqliq 
tannarxining 110 %li hisob-kitobidan kelib chiqsa, boshqa segment esa 
segmentni uzatuvchi mahsulot birligiga o‘zgaruvchan tannarxni 150 %li hisob-
kitobidan kelib chiqishi mumkin. 
Uchinchi usul bo‘yicha transfert baho hosil qilishda shartnomaviy bahoni 
aniqlashning quyidagi formulasidan foydalaniladi: