O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi xalqaro nordik universiteti xorijiy til va adabiyoti fakulteti

1-jadval

Gidrosferaning qismlari	Chuchuk suvning hajmi (km.kub)	Chuchuk suvning umumiy hajmiga nisbati, (%)
Muzlilar	24 000 000	85
Yr osti suvlari	4 000 000	14
Ko`llar va suv omborlari	155 000	0,6
Tuproqdagi namlik	83 000	0,3
Atmosferadagi suv bug`lari	14 000	0,05
Daryo suvlari	1200	0,04
Jami:	28 253 200	100,0

Jadvaldagi ma'lumotlardan ko`rinishcha chuchuk suvning katta zahirasi tabiiy muzliklarda to`plangan. Bu suv zahiralaridan ham amalda kam foydaniladi. Keyingi paytlarda suv tanqis bo`lgan hududlarga yirik muz bo`laklarini ko`chirib kelish fikrlari paydo bo`lmoqda. Masalan, kattaligi 1 x 0,5 km. bo`lgan muz bo`lagini Antarktidadan Yaqin Sharqning qurg`ochil sohillariga okean orqali sudrab kelish ko`zda tutilmoqda. Lekin bu hozircha faqat kelajak rejasi sifatida qolmoqda. Bu ish amalga oshgan taqdirda ham u bu yerlardagi suv tanqisligini uzil-kesil hal qilmaydi.
Yer osti suv zahiralari ham talaygina – 23,4 mln km.kub. Lekin ularning foydalanish mumkin bo`lgan qismi bor-yo`g`i 4 mln. km. kub bo`lib, ulardan ham amalda kam foydalaniladi.
Inson uchun kundalik hayotda bevosita foydalaniladigan chuchuk suv - bu daryo suvlari bo`lib, ularning zahirasi juda kam - bor-yo`g`i 1200 km.kub. yoki chuchuk suv zahirasining 0,04% ni tashkil qiladi. Buning ustiga mavjud daryolar qit'alar bo`ylab notekis joylashgan: dunyo aholisining 70% yashaydigan Yevropa va Osiyo qit'alarida jami daryo suvining 39% joylashgan, xolos.
Daryo suvlari miqdori Hamdo`stlik mamlakatlari hududlarida, shu jumladan alohida olingan bir mamlakat hududida ham turlicha joylashgan. Ulardagi jami suv 4350 km.kub bo`lib, bu dunyo miqyosidagi daryo suvlari miqdorining 14% ni tashkil qiladi. Bu suvning 82% jami aholining 20% joylashgan Shimoliy muz okeani va Tinch okeani havzalarida, qolgan 18% aholi nisbatan zich joylashgan Qora dengiz, Boltiq dengizi, Kaspiy va Orol dengizlari havzasida joylashgan. Markaziy Osiyo respublikalari, ayniqsa O`zbekiston, Turkmaniston va Qozog`iston hududlari ham kamsuv rayonlar qatoriga kiradi. O`zbekiston respublikasi hududida vujudga keladigan daryo suvlari atigi 10 km.kub bo`lib, bu Hamdo`stlik mamlakatlari jami daryo suvlarining 0,23%ni tashkil qiladi. Bu va bunga o`xshagan ma'lumotlar qurg`oqchil hududlarda suvni iflosmaslik, undan tejamkorlik bilan foydalanishni taqozo qiladi.


Suvdan xalq xo`jaligida foydalanish. Chuchuk suv muammosi
Chuchuk suv tabiatdagi biologik jarayonlarning asosini tashkil qilibgina qolmay, undan xalq xo`jaligining turli sohalarida, kishilarning kundalik turmushida keng foydalaniladi. Sanoat ishlab chiqarishi, qishloq xo`jaligi va kommunal sohalarni suvsiz tasavvur qilish mumkin emas. Zamonaviy korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlariga sarflanayotgan suv miqdori ishlab chiqarilayotgan mahsulot og`irligiga nisbatan yuzlab va minglab marta ko`pdir. Masalan, 1 tonna po`lat ishlab chiqarishga 250 tonna suv ishlatiladi, qog`oz ishlab chiqarish ham taxminan shuncha suvni talab qiladi, 1 tonna alyuminiy ishlab chiqarish uchun 1500 tonna, 1 tonna nikelga 4000 tonna, 1 tonna sintetik tolaga 5000 tonna suv sarflanadi. Sanoatda ishlatiladigan suv asosan texnologik uskunalarni sovutishga ketadi. Atom elektrostantsiyasida ming megavatt elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun reaktorlarni sovutishga 3 mln. litr suv sarflanadi.
Dehqonchilik mahsulotlari yetishtirish ayniqsa ko`p miqdorda chuchuk suvni talab qiladi. Ma'lumotlarga qaraganda turli xildagi o`simliklar 1 kg. quruq massa hosil qilish uchun 150-1000 m. kubgacha suv sarflaydi; 1 tonna bug`doy olish uchun 1500 tonna, 1 tonna sholiga 8000-10000 tonna, 1 tonna paxtaga esa 10000 tonnagacha suv sarflanadi.
Yer sharida sug`oriladigan yerlar maydoni 220 mln. gektar bo`lib, har bir gektarni sug`orishga yilida o`rtacha 12-14 ming. m. kub suv sarflanadi. Masalan, 1 gektar makkajo`xori uchun vegetatsiya davomida 3 mln. litr suv sarflanadi, 1 gektar karamga 8 mln litr, 1 gektar sholiga esa 20 mln. litrgacha suv sarflanadi. Bunga qo`shimcha ravishda yerlarning sho`rini yuvishda ham anchagina suv sarflanadi. Hisoblarga ko`ra dunyo dehqonchiligi uchun suvning yillik sarfi o`rtacha 2,8 ming km.kub bo`lib, bu suv daryolardan va yer ostidan olinadi. Bu ko`rsatkich Yer sharidagi daryolar yillik oqimining 7% dan ortiqdir.
Chuchuk suv zahiralardan kommunal maqsadlarda ham keng foydalaniladi. Dunyo miqyosida olib qaraladigan bo`lsa, bu maqsadlarda sutkasiga odam boshiga 220-230 litr suv sarflanadi, shundan 5% yeb-ichishga, qolgani yuvish va yuvinish ishlariga sarf bo`ladi. Bu ko`rsatkich markazlashgan suv quvurlari bilan ta'minlagan shaharlarda (280 litr) qishloq joylariga (50-60 litr) qaraganda ancha yuqori bo`ladi.
Aholining kundalik turmushi uchun suv sarfi dunyoning rivojlangan kapitalistik mamlakatlarida nisbatan ko`p. Bu borada AQSH yetakchi o`rinni egallaydi. Bu mamlakatda jami aholining 99% markaziy quvurlar suvidan bahramand qilingan bo`lib, sutkalik suv sarfi shaharlarda jon boshiga 330 litr, qishloqda esa 250 litrni tashkil qiladi.
Xalq xo`jaligining rivojlanishi va aholi sonining beto`xtov o`sishi chuchuk suv zahiralaridan tobora ko`proq foydalanishni taqozo etadi. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda nafaqat yer usti chuchuk suvlari, balkim yer osti suv zahiralari ham ko`plab ishlatilmoqda. Bu zahiralar ba'zi mamlakatlarda ularning hosil bo`lishiga qaraganda tezroq sarflanayapti. Masalan, AQSH da yer osti suv zahirilarining miqdori 1910 yilda 490 km. kub bo`lgan bo`lsa, 1959 yilda 62 km. kubga tushib qoldi. Bu mamlakatning Kaliforniya, Arizona va Texas shtatlarida yer osti suvlarining zahirasi hozirgi kunda qariyb tugadi. Boshqa mamlakatlarda, masalan, Avstriya va Daniyada aholining suvga bo`lgan ehtiyoji to`liq ravishda, Gollandiyada ehtiyojning 80% va Germaniyada uning 40% yer osti suvlari hisobiga qondirilmoqda.
Hisoblarga ko`ra chuchuk suv zahiralaridan foydalanish bo`yicha oldingi o`rinda qishloq xo`jaligi (66%), undan keyin sanoat va energetika (27%), oxirgi o`rinda aholining kommunal ehtiyojlari (7%) turadi.
Dunyo miqyosida sanoat ishlab chiqarishi va energetikaga yilida 1000 km. kub suv sarflanadi. Issiqlik va atom elektr stantsiyalarining agregatlarini sovutishda ham juda ko`p suv ketadi. Masalan, quvvati 2,5 mln. kvt bo`lgan issiqlik elektr stantsiyasi agregatlarini sovutish uchun Dnepr daryosi o`rta qismining yoz faslidagi o`rtacha suv miqdori (90-100 m. kubG`sek.) ga teng suv sarflanadi. Holbuki dunyoda bunga o`xshash yuzlab elektr stantsiyalari to`la quvvat bilan ishlamoqda. Sayyoramiz aholisining kundalik turmush ehtiyojlariga sutkasida 7 mln. tonna suv sarflanmoqda.
Shunday qilib, xalq xo`jaligining rivojlanishi va aholi sonining beto`xtov o`sib borishi bilan ularga sarflanadigan suv miqdori ham ko`paymokda. Buning ustiga daryolar bo`yidagi o`rmon va to`qayzorlarning yo`qotilishi, o`tloq va botqoqlarning quritib o`zlashtirilishi bilan daryolarning suv saqlash qobiliyati pasayib ketdi. Buning oqibatida, bir tomondan, ularning suvi tez oqib o`tib dengiz va okeanlarga quyilayapti va nihoyat, yalang`och sohillardan suvning havoga bug`lanishi tezlashayapti. Shuning uchun ham, garchi quruqlikdagi suv zahiralari tabiatda aylanib turishi tufayli to`xtovsiz tiklanib tursada, hozirgi kunda ba'zi joylarda chuchuk suv tanqisligi keskinlashib bormoqda. Chunki bu joylarda suvning sarflanish tezligi tiklanish tezligidan jadallab ketdi. Bu hol ayniqsa rivojlangan mamlakalarda yaqqol ko`zga tashlanmoqda. Yevropaning qator rivojlangan mamlakatlarida, jumladan Angliya, Germaniya, Frantsiya, AQSH va Kanadada sanoat va turmush ehtiyojlari uchun toza suv yetishmay qolayotir. Ba'zi joylarda chuchuk suv hatto eksport predmetiga aylandi. Masalan, Gonkkong chuchuk suvni quvurlar orqali Xitoydan oladi. Jazoyir mamlakati ham tashib keltiriladigan suv hisobiga kun kechirmoqda.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Jahon Bankining ma'lumotlariga ko`ra hozirgi kunda Yer shari aholisining 40% joylashgan 80 ta mamlakatda ichimlik suvining tanqisligi sezilmoqda. Ayniqsa 1 mlrd. aholini qamrab olgan rivojlanayotgan mamlakatlarda kishilar toza ichimlik suvi yetishmasligidan jiddiy qiynalmoqdalar. Bu mamlakatlarda yetarlicha tozalanmagan suvni iste'mol qilish oqibatida turli kasalliklarga chalinib, har yili taxminan 10 mln kishi hayotdan ko`z yumadi.
Bunday tashvishli signallar jahon jamoatchiligini hushyorlikka undaydi, kishilar tasavvurida «bitmas-tuganmas» bo`lib ko`ringan chuchuk suv zahiralarining hisob-kitobi borligidan, unga xo`jasizlarcha munosabatda bo`lish, ularni isrof qilish
va ifloslash global masshtabda suv tanqisligini keltirib chiqarishi mumkinligidan ogoh qiladi.
Manba.Buxoro davlat universiteti elektron kutubxonasi.2018-yilda joylangan maqola.

Suv taqchilligi muammosi yaqin 10 yil ichida tabiiy ofat tusini oladi-mi?

Suv tanqisligi Markaziy Osiyoda yaqin 10 yillikdagi eng dolzarb muammolardan biriga aylanadi. O'zbekistonda nafaqat sug'orish, balki ichimlik suvi yetishmovchiligi ham kuchaymoqda.
Mintaqada muzliklar erishi tezlashmoqda, qishloq xo'jaligida suvdan tejamli foydalanish mexanizmi shakllanmagan. Tejamkorlikni ta'minlovchi yangi texnologiyalar katta mablag' va davlat e'tiborini talab qiladi.
Fermerlardan biri bu yilgi qurg'oqchilik dehqonlar uchun ancha og'ir kechganini ta'kidlaydi:
"Paxtaga suv berishni hojati ham qolmadi. Vaqt o'tib bo'ldi. Bu yil dehqonlar, fermerlar uchun yil og'ir keldi. O'ylashimcha, ko'pchilik paxta planini bajara olmaydi. Qurg'oqchilikni ichimlik suviga ham ta'siri bo'lar ekan. Kuzatishimcha ko'p joylarda yerosti suvlarini chuqurlikdan nasoslar tortib ololmaydi. Aholiga ham ancha qiyinchilik tug'diradi", - deydi bu fermer.
Yaqin yillardan boshlab kuzatilyotgan qurg'oqchilik sabablari haqida mutaxassislar orasida ikki xil qarash mavjud.
Birinchi qarashga ko'ra, mintaqa global iqlim o'zgarishi ta'siri ostida. Bu mintaqada nafaqat keskin qurg'oqchilikni, balki o'ta og'ir ekologik inqirozlarni yuzaga keltiradi. Ta'kidlash joiz, turli xalqaro hisobotlarda ham suvsizlik, qurg'oqchilik mintaqada turli ziddiyatli holatlarga sabab bo'ladi deya ogohlantirilgan. Ekologik inqirozlar taxminlarga ko'ra 2020 yillardan boshlab yaqqolroq namoyon bo'ladi.
Mintaqadagi qurg'oqchilikni tahlil qilayotgan ikkinchi guruhga ko'ra, suv yetishmovchiligi haqidagi hisob-kitoblar haddan oshirilgan, yuz yillikda mintaqada qurg'oqchilikning davriy bosqichiga kirish boshlanadi. Har 7-8 yilda bir kuzatilayotgan qurg'oqchilik davriylik boshlanganidan dalolat beradi.
Professor Rustam Razzoqovga ko'ra ikki qarash ham o'rinli. Biroq asosiy masala bunda emas, balki yer sho'rlanayotganiga qarshi biror samarali chora ko'rilmayotganidadir.
"Olimlar ishlab chiqarayotgan texnologiyalarni kuzatadigan, tatbiq qiladigan, tajriba uchastkalariga ko'mak ko'rsatadigan davlatni maxsus yordami bo'lishi kerak. Tajriba maydonlarida olimlarni o'zlari ishtirok etishi kerak, shunda natija bo'ladi. Oxirgi 30-40 yilda birorta yangi texnologiya qo'llanilmadi. Masalan, Amerikada yopiq aylanma sug'orish qo'llaniladi. Chuchuk suvni o'simlik turiga qarab bir necha bor qayta ishlatish mumkin. 75 foiz chuchuk suvga sho'r suv qo'shib paxtani sug'orish, undan chiqarib boshqa bir o'simlikni sug'orsa bo'ladi. Asosiysi suvni saqlash mumkin bo'ladi", - deydi "Ekoservis" nodavlat tashkiloti rahbari professor Rasul Razzoqov.
Mutaxassislar tashvishiga sabab bo'layotgan masalalardan biri nafaqat qishloq xo'jaligi, balki toza ichimlik suvining ham kamayishi, sifatini buzilishidir.
Yaqinda tashkil etilgan "O'zbekiston Ekologlari" ijtimoiy harakati ijroiya qo'mitasi raisi o'rinbosari Saidrasul Sanginovga ko'ra, avval Orolbo'yi havzasida kuzatilgan ichimlik suvi sifatining buzilishi respublikaning boshqa hududlari tomon kengaymoqda.
"Toza ichimlik suvini sifati pasayayotgani, afsuski, bor masala. Sabablari albatta birinchi navbatda sho'rlanish, keyin yerosti suvlaridan foydalanishni noto'g'ri tashkil qilingani. Sanoat va maishiy chiqindilarni ham bu jarayonga ta'siri bor. Shu bois ko'p joylarda ichimlik suvining sifati pasayib ketmoqda", - deydi Sanginov.
Bi yilgi qurg'oqchilikdan nafaqat O'zbekiston ziyon ko'rgan. Paxta ekiniga moslashgan Janubiy Qozog'istonda ham suv ta'minoti bilan bog'liq avhol ancha og'ir. Qurg'oqchilik chorva bilan shug'ullanuvchi aholiga ham katta zarar yetkazgan.
Mutaxassislar bu kabi qurg'oqchilik 2000-yillarda kuzatilganini qayd etadi. Mamlakatda qurg'oqchilikdan zarar ochiq hisob-kitob qilinmaydi. Fermerlarga ko'ra bu yil hukumat paxta planini talab qilayotganda qurg'oqchilikni e'tiborda tutmoqchi emas.
Sharhlovchilarga ko'ra davlat suvdan foydalanishni samarali yo'lga qo'yganda, bu yilgi qurg'oqchilik asoratini yumshatish mumkin edi.
"Hozir suv tanqisligi yaqqol sezilayotgani yo'q. Asosan me'yoriy ravishda kuzatilmoqda. Boshqarishni o'zini qoniqarli deb bo'lmaydi. Qancha suv kelayapti, biz bilmaymiz. Qurg'oqchilik deyilayapti, nima sababdan, buni hisob-kitob qilish kerak. Osiyo Bankining yaqindagi majlisida aytilishicha 10 yil ichida suvdan foydalanish 25 foizga ko'paygan. Nimaning hisobiga ko'paygan, yangi yer o'zlashtirilmasa, ko'p yerlar ishdan chiqqan, sug'orilmayotgan bo'lsa, suv qayerga ketdi? Bu jumboq. Bunga mutaxassislar aniq javob berishi kerak. 40 kub kilometrga sig'adigan ko'llar paydo bo'layapti, yerosti suvi ko'tarilib sho'rlanish darajasi yanada kuchayishi mumkin. Bu muammo ham bor, buni ham hisobga olish kerak", - deydi professor Rustam Razzoqov.
Mintaqa suvlarining energetik tizimda ishlashi Qozog'iston va O'zbekiston manfaatiga, irrigatsiya tizimida ishlashi esa Qirg'iziston va Tojikiston manfaatiga to'g'ri kelmasligi - muammoning asosiy ziddiyatli tomonidir.
Mintaqa keskin qurg'oqchilik ta'siriga tushadi degan taxminlar esa ziddiyatlar keskinlashishidan darak beradi.
Ayni paytda suvdan foydalanish mintaqada 1998 yilda tuzilgan hukumatlar-aro komissiya ishiga ko'ra amalga oshadi. Davlatlar o'rtasida suvdan foydalanish bo'yicha xalqaro bitimlarga muvofiq imzolangan shartnoma mavjud emas.
Hukumatlar o'rtasidagi amaldagi shartnomalar bilan biror natijaga erishish qiyin. Suv zaxirasi bilan bog'liq vaziyat og'irlashishda davom etadi.
"Suv kam bo'lgan paytda har bir tomon imkon qadar ko'proq olishga urinadi, bu aniq. Bu yil ham shu narsa kuzatildi. Ehtimol keyingi yil suv ko'p bo'lar, lekin issiqlanish jarayoni ketayotgani aniq. Muzliklar erib bo'lishi mumkin. Hukumatlar bu muammoni inobatga olishi va tegishli xalqaro bitimlarga ko'ra bir bitimga kelishi zarur", - deydi akademik Bekjon Toshmuhammedov.
Hukumatlar orasida kelishmovchiliklar, raddiyalar kuzatilmoqda. O'zbekiston qishloq va suv xo'jaligi vaziri o'rinbosari Shavkat Hamroyev yaqinda matbuotda e'lon qilingan maqolasida Qirg'izistonni barcha kelishuvlarni buzgan holda suvni energetik maqsadda ishlatayotganlikda ayblagan.
"Qirg'iziston Sirdaryodan foydalanishda monopollikni saqlab qolmoqda va o'z muammolarini qozog'istonlik va o'zbekistonliklar uchun belgilangan suv evaziga hal etishga harakat qilmoqda", - deyiladi bu maqolada.
Qirg'iziston bayonotiga ko'ra esa bu yilgi qurg'oqchilik mintaqaning barcha davlatlarida bilinmoqda. Mintaqa suvidan foydalanish bo'yicha 1998 yilda imzolangan bitim o'z kuchini yo'qotgan. O'zbekiston yangi taqdim etilgan bitimga imzo chekmagan, avvalgi bitimdagi ayrim majburiyatlarini bajarmagan.
Ma'lumotlarga ko'ra bu yilgi suvsizlik Qirg'izistonda keskin energetik inqiroz bilan kuzatilishi mumkin.
O'zbekiston va Qozog'iston, Qirg'izistondan kelayotgan suv miqdoriga qarab, ayniqsa yoz payti elektr energeyiasi o'rnini yonilg'i mahsulotlari bilan qoplash majburiyatini olgan. Biroq keyingi paytda yonilg'i va elektr quvvati narxini belgilash ham turli muzokaralar, kelishmovchiliklarga sabab bo'lmoqda.
So'nggi yillarda elektr quvvatiga bo'lgan talab oshishi Tojikistonda Qirg'izistonda ham elektr bilan bog'liq inqirozlarni yuzaga keltirdi. Bu davlatlarda suvdan elektr quvvati olishga zo'r berilmoqda. Mintaqa suvining asosiy iste'molchilari Qozog'iston va O'zbekiston bundan tashvishda.
"Suv bu energetik resurs. Qirg'iziston, Tojikiston uchun ham. Lekin bu degani katta suv omborlari qurib, qo'shnilarga suv bermasdan, elektrni Pokistonga yoki Xitoyga sotish degani emas. Birinchi galda o'z mintaqamizni suv bilan ta'minlashimiz kerak. Keyin boshqalar bilan birgalashib gaplashish mumkin bo'ladi", - deydi "Suvchi" nodavlat tashkiloti rahbari Tohir Majitov.
O'zbekiston Ekologlari ijtimoiy harakati faollaridan biri Saidrasul Sanginovga ko'ra avvalo mintaqa daryolari Amudaryo va Sirdaryoning trans-chegaraviy maqomini belgilash kerak. Buning uchun mintaqa davlatlari trans-chegaraviy daryolar haqidagi xalqaro konvensiyani ratifikatsiya qilishi kerak.
"Shartnomaga kelishishni ancha murakkab tomonlari bor. Xabaringiz bor, O'zbekiston yaqinda transchegaraviy suvlar haqidagi xalqaro konvensiyaga qo'shildi. Biz qo'shnilarimiz Tojikiston, Qirg'izistonni ham shu konvensiyalarga qo'shilishga undab kelayapmiz. Lekin hozircha natija yo'q. Har kimni o'z siyosati bor. Agar ular ham shu konvensiyaga qo'shilishsa, suvdan foydalanish bo'yicha shartnomaga kelishish, xalqaro tashkilotlar ko'mak berishi yuzasidan ham yangi imkoniyatlar bo['lardi", - deydi Saidrasul Sanginov.
Tahlilchilar nazarida mintaqa suv zaxiralaridan foydalanish bo'yicha ayni paytdagi vaziyat amaliy choralar bilan emas, ko'proq tomonlarning bir-biriga bo'lgan e'tirozlari bilan kuzatilmoqda.
Fikrlarga ko'ra yaqin 10 yillarda suv yetishmoqvchiligi davriy qurg'oqchilik sifatida emas, aniq bir tabiiy ofat tusiga kiradi. Bu esa hozirdanoq aniq, keskin choralar ko'rishni talab etadi.

XULOSA VA FIKRLAR.

Dunyo sanoatlashib borayotgani sari insoniyat uchun yangidan yangi xavf-xatarlar soni va koʻlami ham ortib bormoqda. Oʻtgan asrlardan boshlab yadroviy urushlar, global moliyaviy inqiroz, epidemiya, suv toshqinlari yoki choʻllanish kabi muammolarga qarshi kurashib kelinayotgan boʻlsa, yangi asr arafasida ozon qatlamining yemirilib borayotgani ular safiga qoʻshilib, u keltirib chiqarayotgan salbiy oqibatlar jiddiy ahamiyat kasb etmoqda.Bu esa albatta dunyoda harorat ko’tarilishi va suv bilan bog’liq muammolarni keltirib chiqaradi. Bundan ko’rinib turibdiki har birimiz qayerda bo’lishimizdan qat’iy nazar sudan oqilona foydalanish va uni tejashimiz zarurdir.Biz faqat o’zimizni o’ylabgina qolmay butun dunyoda yuz berayotga suv taqchilligi muammosini hal etishga o’z hissamizni qo’shishimiz lozim deb o’ylayman.

E’tiboringiz uchiun rahmat